“فرآیند صلح ترکیه و پ.ک. در زمان کنونی متأثر از تحولات داخلی و منطقه ای بوده و باید آن را در راستای اهداف و منافع ژئوپلیتیک منطقه ای بویژه رقابت با بازیگرانی چون ایران، عراق و سوریه ارزیابی کرد.”

انجمن بی تاوان آذربایجان غربی: به دنبال سه دهه مبارزه مسلحانه و کشته شدن بیش از ۴۰ هزار از شهروندان ترکیه و تحمیل هزینه های مالی و انسانی که همچون باری بر دوش دولت ترکیه سنگینی می کرد امروزه و با تلاش های دولت اسلام گرای عدالت و توسعه بارقه های از امید در صحنه سیاسی ترکیه جان گرفته است. پس از پیام تاریخی عبدالله اوجالان در روزهای آغازین سال نو و درخواست وی از نظامیان حزب کارگران کردستان مبنی بر ترک خاک ترکیه و آغاز مبارزه سیاسی و قانونی در ساختار سیاسی ترکیه برای دستیابی به آرمان ها و مطالبات کردها، صحنه سیاسی ترکیه نسبت به گذشته تغییرات چشمگیری را به خود دیده است که مصداق آن آغاز فرآیند خروج شبه نظامیان کُرد از خاک ترکیه است.

پس از تأسیس کمیسیون نظارت بر صلح که طرح آن از سوی حزب عدالت و توسعه برای حل مسئله کردها در آوریل به مجلس ارائه و تصویب شد کُردهای ترکیه به خوبی این پیام رجب طیب اردوغان را دریافت کردند که تلاش های وی در حل بحران کردهای ترکیه صرفاً سیاست های اعلانی وی نبوده بلکه در عمل نیز نخست وزیر ترکیه به دنبال حل دائمی و همیشگی چالش کردهای ترکیه است. سیاست های سال های اخیر ترکیه یعنی از سال ۲۰۰۱ و به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه در قبال کردهای ترکیه و اعطای برخی امتیازات و آزادی های سیاسی و اجتماعی به شهروندان کُرد که مخالفت گروه ها و احزاب ناسیونالیست را به دنبال داشت خود گویای این واقعیت است که رویکرد دولت ترکیه در قبال شهروندان کُرد متفاوت از سیاست دولت های پیشین بوده است.

به واقع می توان سیاست دولت اردوغان در برخورد با کُردها را سیاستی مبتنی بر قدرت هوشمند نامید. سیاستی که در آن به همراه استفاده از قدرت سخت و نظامی علیه شبه نظامیان «پ.ک.ک» بطور همزمان مذاکره با گروه ها و احزاب میانه رو کُرد به خصوص حزب آشتی و دموکراسی ترکیه به عنوان حزبی که نماینده کردها بوده و به دنبال تحقق خواسته های شهروندان کُرد است مورد توجه قرار می گیرد. اما در این راستا آن چه که از اهمیت برخوردار است مؤلفه ها و انگیزه های آشکار و پنهان دولت ترکیه از اتخاذ رویکرد جدید است. سئوالی که در اذهان ایجاد می شود این است که در برهه زمانی کنونی ترکیه چه سیاست های جدیدی در قبال کردها در پیش گرفته است؟ و همچنین عوامل موثر بر سیاست جدید ترکیه در قبال کردها چه هستند؟

الف- سیاست های جدید ترکیه در قبال کردها

مذاکرات صلح بین دولت ترکیه و پ.ک.ک اولین بار در اکتبر سال گذشته آغاز شد. زمانی که رجب طیب اردوغان به عنوان اولین نخست وزیر ترکیه با عبدالله اوجالان رهبر پ.ک.ک برای پایان دادن به خشونت ها وارد مذاکره شد. از این روی خروج شبه نظامیان پ.ک.ک از خاک ترکیه و آغاز مذاکرات صلح میان ترکیه و کردهای این کشور را باید محصول یک دهه تلاش اردوغان و دولت وی دانست. طی ده سال گذشته سیاست کُردی ترکیه نسبت به گذشته تغییر چشمگیری داشته است. در این میان می توان به پایان دادن به بازداشت فعالان کُرد، لغو حد نهایی ۱۰ درصد انتخاباتی (که مانع از حضور بیش از ۱۰ درصد از احزاب سیاسی کرد از حضور در پارلمان می شد)، بازتعریف شهروندی ترکیه، استفاده از زبان کُردی در مدارس، ارائه درس اختیاری آموزش زبان کردی در دانشگاه های ترکیه، کاستن محدودیت ها در مورد استفاده از زبان کردی از جمله اجازه یافتن مدعی العموم ها در دادگاه ها، سیاستمداران در دوران مبارزات تبلیغاتی و زندانیان در زندان ها از زبان کردی را می توان به عنوان گام های جدی ترکیه برای دست یافتن به راه حلی مسالمت آمیز و دائمی قلمداد کرد.

دولت ترکیه طی سال های اخیر با هدف مخاطب قرار دادن شهروندان کُرد و تغییر اذهان و نگرش آنها نسبت به دولت ترکیه فعالیت های دیپلماسی عمومی خود در چارچوب پخش برنامه های رادیویی و تلویزیونی آغاز کرده است. گرچه این سیاست ها با مخالفت های جدی از سوی گروه های افراطی کُرد و ترک مواجه شده است اما می توان گفت در کل با موفقیت همراه بوده و نقش مهمی در آماده ساختن افکار عمومی برای پذیرش فرآیند صلح ایفا کرده است. در نظر سنجی که در اواخر آوریل صورت گرفت بیش از ۶۷ درصد مردم ترکیه از فرآیند صلح و گفتگو با پ.ک.ک حمایت کردند.

ب- عوامل موثر بر سیاست های جدید ترکیه در قبال کردها

۱- بهار عربی و تحولات منطقه ای

حزب کارگران کردستان ترکیه به دنبال شکل گیری تحولات منطقه که از آن به عنوان بهار عربی یاد می شود فرصت را برای طرح مطالبات کُردهای ترکیه مغتنم شمرد. در این میان پس از پررنگ شدن گفتمانهایی چون دموکراسی، آزادی، حقوق بشر و حق تعیین سرنوشت از سوی توده های مردم برخی از دولت های خاورمیانه و شمال آفریقا مانند مصر، تونس و لیبی دچار فروپاشی شدند و برخی نیز همچون مراکش با اقدامات اصلاحی در صدد مقابله با این چالش برآمدند. تحولات منطقه ای و شکل گیری محیط سیاسی جدید شرایطی را ایجاد کرد که طی آن هر یک از بازیگران منطقه ای و بین المللی به دنبال تطبیق سیاست های خود با شرایط جدید با هدف کسب منافع و اهداف منطقه ای و بین المللی خود بودند. در این میان سایه این تحولات بر دستگاه دیپلماسی و سیاست خارجی ترکیه به عنوان یکی از مهم ترین بازیگران منطقه بیش از سایر کشورها سنگینی می کرد. سیاست ترکیه در قبال تحولات موسوم به بهار عربی متأثر از هدف اصلی سیاستمدارن ترک برای کسب اهداف و منافع استراتژیک منطقه ای با بهره گیری از دیپلماسی عمومی و قدرت نرم است.

ترکیه به عنوان میراث دار امپراتوری عثمانی همواره خواهان آن بوده تا موقعیت این کشور را به عنوان قدرت مسلط و برتر منطقه تثبیت کند. رقابت های منطقه ای میان ایران، ترکیه و مصر از دیرباز به عنوان سه قدرت اصلی در خاورمیانه و جهان اسلام خود گویای این حقیقت است. ترکیه پس از به قدرت رسیدن حزب اسلام گرای عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۱ با هدف ایفای نقش مهم تر در خاورمیانه و جهان اسلام سیاستی را تحت عنوان «سیاست نگاه به شرق» طراحی کرد که مؤلفه ها و خط مشی های آن در کتاب «عمق استراتژیک» احمد داود اوغلو ترسیم شده بود. موضوع محوری در این کتاب پی گیری «سیاست تنش صفر با همسایگان» با هدف تنش زدایی و تقویت روابط با کشورهای منطقه بود. این سیاست با جدیت از سوی دولت ترکیه دنبال شد و نتایج مثبتی نیز از جمله امضای پیمان امنیتی با دولت سوریه به دنبال داشت. اما دیری نپایید که پس از شکل گیری اعتراضات مردمی در جهان عرب سیاست ترکیه نیز با چرخشی اساسی مواجه شد.

دولت ترکیه با استفاده از دیپلماسی عمومی و قدرت نرم که هدف اصلی آن مخاطب قرار دادن توده های مردم جهان عرب و اسلام و تسخیر قلب ها و اذهان جوانان منطقه بود در سیمای یک حامی و طرفدار اعتراضات مردمی ظاهر شد. در این میان مواضع و سخنان نخست وزیر ترکیه رجب طیب اردوغان و وزیر خارجه این کشور احمد داود اوغلو در رسانه های منطقه و حمایت قاطع آنها از اعتراضات مردمی قابل توجه است. اما سیاست های ترکیه طی سال های اخیر بویژه حمایت از برخی از احزاب و جریانات سیاسی در کشور های منطقه از جمله عراق و سوریه و عدم حمایت این کشور از اعتراضات مردمی در بحرین پرده از این حقیقت بر می دارد که مداخلات ترکیه در تحولات منطقه ای که با نام حمایت از دموکراسی و آزادی صورت می گیرد تنها پوششی ایدئولوژیک برای دستیابی به اهداف منطقه ای این کشور است. از سوی دیگر ترکیه برای آنکه بتواند با استفاده از قدرت نرم چهره ای دموکراتیک و جذاب برای مخاطبین خود در جهان عرب و اسلام ارائه کند مهم ترین اولویت آن حل مسئله کُردهای ترکیه و اعطای حقوق قانونی آنها و برآورده کردن مطالبات قانونی شهروندان کُرد است. لذا در زمان حاضر بحران کُردهای ترکیه به عنوان مانعی جدی در راه پیشبرد سیاست های ترکیه در منطقه عمل می کند. از این رو تلاش دستگاه سیاست خارجی ترکیه برای حل چالش کُردها در زمان حاضر قابل درک است.

۲- تأثیر تحولات سوریه و رقابت های منطقه ای بر فرآیند صلح در ترکیه

۲-۱- تحولات سوریه و تأثیر آن بر فرآیند صلح

طی دهه ۱۹۹۰سوریه همواره در رقایت های منطقه ای از حزب کارگران کردستان ترکیه برای تعادل بخشیدن به موازنه قدرت و رقابت های منطقه ای علیه دولت ترکیه استفاده کرده است. پس از اعمال فشارهای زیاد از سوی ایالات متحده آمریکا و ترکیه نهایتاً سال ۱۹۹۸سوریه مجبور به تعطیل کردن پایگاه های این حزب شد و از رهبر این حزب خواست خاک سوریه را ترک کند. که نهایتاً با همکاری سازمان سیا و موساد عبدالله اوجالان در سال ۱۹۹۹ در کنیا توسط نیروهای امنیتی ترکیه بازداشت و از آن زمان تا کنون در جزیره امرالی در نزدیکی استانبول در زندان به سر می برد.

به دنبال بروز ناآرامی در سوریه و مداخلات آشکار ترکیه در تحولات این کشور و حمایت مالی و نظامی از گروه های اپوزیسیون و ارتش آزاد سوریه مقامات سیاسی ترکیه بازی با حاصل جمع صفر در سوریه را آغاز کرده اند به این معنی که پیروزی آنها در این جنگ به معنی کسب اهداف منطقه ای و استراتژیک آنها خواهد بود و شکست آنها در تحولات سوریه نتیجه ای جز باخت آنها در این بازی نخواهد داشت. از این رو ترکیه به دنبال آن است از تمام پتانسیل های موجود برای براندازی دولت بشار اسد استفاده کند. بنابراین حزب اتحاد دموکراتیک سوریه به عنوان شاخه ای از پ.ک.ک که در حال حاضر اداره مناطق کُرد نشین سوریه را در اختیار دارد می تواند نقش مهمی در توازن نیروها و آرایش سیاسی در سوریه ایفا کند. سیاست فعلی حزب اتحاد دموکراتیک پرهیز از ورود به جنگ سوریه است. هدف اصلی ترکیه وارد کردن این حزب به درگیری ها در سوریه و پیوستن آنها به ارتش آزاد سوریه است.

از این رو می توان گفت که تلاش جدی ترکیه برای حل مناقشه با حزب کارگران کردستان ترکیه در زمان کنونی به میزان زیادی متأثر از تحولات منطقه ای و به ویژه جنگ سوریه است. رجب طیب اردوغان به دنبال آن است تا از نفوذ گسترده پ.ک.ک بر حزب اتحاد دموکراتیک بهره گرفته و به عنوان برگ برنده در تحولات سوریه از آن استفاده کند. صالح مسلم محمد رهبر حزب اتحاد دموکراتیک این موضوع را تأیید کرد که کُردهای سوریه با امید زیادی به مذاکرات صلح ترکیه و کُردهای این کشور نگاه می کنند.

۲-۲- فرآیند صلح و اهداف ترکیه در عراق

مشابه این سیاست را نیز به خوبی می توان در سیاست های ترکیه در قبال دولت مرکزی عراق مشاهده کرد. گسترش روابط سیاسی و اقتصادی با حکومت اقلیم کردستان عراق و حمایت از گروه های اپوزیسیون در این کشور نیز در چارچوب اهداف استراتژیک منطقه ای ترکیه قابل بررسی است. توسعه و استمرار روابط دوستانه با حکومت اقلیم کردستان عراق نیازمند حل مسئله کردها در داخل ترکیه است. از سوی دیگر روابط ترکیه و ایران نیز طی سال های اخیر طی سال های اخیر به سردی گراییده است. استقرار سامانه دفاع موشکی ناتو در ترکیه، حمایت ترکیه از اپوزیسیون سوری و حمایت ترکیه از گروه های مخالف دولت عراق با هدف به قدرت رساندن احزاب سنی و همراه با سیاست های ترکیه از جمله عواملی است که در کاهش روابط دو کشور سهیم بوده است. با توجه به شرایط جدید منطقه به نظر می رسد ترکیه بر آن است با حل مسئله کردهای این کشور ابتدا به ساکن شرایط داخلی را تثبیت کرده و سپس با استفاده از کارت کُردها در راستای دستیابی به اهداف منطقه ای و بین المللی گام بردارد. از این رو فرآیند صلح ترکیه و کُردهای این کشور را باید در قالب بزرگ تر شرایط و تحولات منطقه ای بویژه شرایط حاکم بر سوریه و عراق و بلند پرواز های ترکیه در این دو کشور بررسی کرد.

۲-۳- فرآیند صلح و اهداف ترکیه در رقابت با ایران

حضور نظامیان پ.ک.ک در عراق می تواند تا حدودی بر ایران تأثیر گذار باشد. پژاک یا حزب حیات آزاد کردستان یکی از شاخه های پ.ک.ک است که فعالیت های تروریستی خود را در خاک ایران انجام می دهد. پایگاه اصلی این نیروها در کردستان عراق بوده و حضور نیروهای پ.ک.ک در کردستان عراق می تواند موجب افزایش فعالیت های تروریتسی آنها در ایران شود. از پاییز ۲۰۱۱ تا کنون بین ایران و شاخه ایرانی حزب کارگران کردستان ترکیه آتش بس برقرار شده است. شواهد نشان می دهد که حزب کارگران کردستان از مواجهه با ایران و ترکیه بطور همزمان خودداری کرده است. از این رو دو سال اخیر مراد کارایلان رهبر شاخه نظامی حزب کارگران کردستان به دنبال برقراری آتش بس با ایران با هدف تمرکز بر درگیری با نیروهای ترکیه بوده است. کارایلان اخیراً بار دیگر بر ادامه صلح میان این گروه و ایران تأکید کرده است.

۳- کُردها و انتخابات پیش رو در ترکیه

رجب طیب اردوغان با اعطای برخی امتیازات به کُردهای این کشور و اقدامات اصلاحی در قانون اساسی ترکیه و به خصوص سیاست اخیر در قبال کردها و انعقاد پیمان صلح به واقع ناسیونالیست های ترکیه را نیز به چالش کشیده است. به اعتقاد بسیاری اردوغان با این اقدامات برای انتخابات سال پیش رو در ترکیه دست به یک قمار سیاسی زده است. حل چالش کُردها که هزینه های مالی و انسانی زیادی بر دولت ترکیه تحمیل کرده و وجهه این کشور را در خارج خدشه دار کرده از یک سو مورد تأیید جامعه ترکیه بوده و از سوی دیگر واکنش احزاب و جریان های ناسیونالیست و افراطی در این کشور را به دنبال داشته است.

۴- معاهده صلح، پایانی بر خشونت آمیزترین و پایدارترین تعارض خاورمیانه

همانگونه که مراد کارایلان رهبر شاخه نظامی حزب کارگران کردستان در آوریل وعده داده نظامیان پ.ک.ک در چارچوب فرآیند صلح میان ترکیه و پ.ک.ک ۸ می خروج از خاک ترکیه را آغاز کردند. حدود ۲۰۰۰ نیروی گریلای کُرد در ترکیه و تقریباً ۵ هزار نیز در مناطقی از شمال عراق حضور دارند. اما با آغاز خروج نیروهای نظامی پ.ک.ک نگرانی از تکرار حادثه سال ۱۹۹۹ در میان شبه نظامیان کُرد وجود دارد. زمانی که با برقراری آتش بس میان دولت و پ.ک.ک و خروج این گروه از ترکیه نیروهای نظامی دولت ترکیه در حمله ای غافلگبرانه بیش از ۵۰۰ تن از اعضای حزب کارگران کردستان را کشتند.

چشم انداز رخداد

چهارشنبه ۸ می ۲۰۱۳ به روزی تاریخی در سپهر سیاسی ترکیه تبدیل شد. حرکت بیش از ۲ هزار گریلای کُرد از ترکیه به سمت کوه های قندیل در کردستان عراق به عنوان اصلی ترین شرط فرآیند صلح پس از ۲۹ سال مبارزه مسلحانه با دولت ترکیه نقطه عطفی در تاریخ سیاسی ترکیه به شمار می رود و می تواند پایانی باشد بر یکی از خشونت بارترین و طولانی ترین جنگ های خاورمیانه. دستیابی به صلحی پایدار مابین ترکیه و کردهای این کشور با خروج نظامیان پ.ک.ک از ترکیه تا حدود زیادی این خوش بینی را میان مردم و سیاستمدارن ایجاد کرده که می توان برای همیشه به خونریزی و جنگ در ترکیه پایان داد. اما به واقع صلح ترکیه و کُرده با چالش هایی نیز مواجه است که نباید نسبت به آنها بی توجه بود. از یک سو ناسیونالیست های تندرو ترک می توانند با اقدامات خود تلاش های دولت در فرایند صلح را با مشکل جدی مواجه کنند. از سوی دیگر کُردهای ترکیه نیز دارای جریانات و گرایش های سیاسی متنوعی هستند. با این حال آن چه که مشخص است هیچ گاه شرایط سیاسی در ترکیه تا به این اندازه برای دستیابی به صلحی پایدار فراهم نبوده است. شرایطی که خود بیش از همه معلول تحولات منطقه ای و بین المللی و بویژه تحولات سوریه است.

هدف اصلی دولت ترکیه افزایش قدرت مانور آنکارا در منطقه و بر هم زدن موازنه قدرت به نفع ترکیه در رقابت با بازیگران منطقه ای مانند ایران، عراق و سوریه است. به نظر می رسد برگ برنده ترکیه در سیاست های منطقه ای توسعه روابط با کردهای عراق و سوریه است که خود نیازمند حل مسئله کردهای ترکیه است. رویارویی ترکیه با پ.ک.ک بلندپروازی های منطقه ای ترکیه را با چالش جدی مواجه کرده است. از این رو توقف جنگ با پ.ک. به این معنی است که منابع اقتصادی و نظامی که پیش از این صرف مبارزه با پیکارجویان کُرد می شد در راستای برآورده کردن جاه طلبی ها و بلندپروازی های منطقه ای آنکارا قرار می گیرد. بر اساس محاسبات رسمی ترکیه درگیری با پ.ک.ک تا کنون بیش از ۳۰۰ میلیارد دلار هزینه در بر داشته است. همچنین باید گفت برخی تحلیل گران غربی معتقدند که ترکیه بر این گمان است که با حل مسئله کردهای ترکیه می تواند از این معامله در راستای حل مسئله کردهای سوریه و عراق استفاده کند و در این میان با حمایت از شاخه ایرانی پ.پ.ک یا پژاک، ایران را با محدودیت های استراتژیک مواجه کند.
منبع : کردپرس محمد بهرامی