احسان هوشمند، پژوهشگر پرسابقه مسائل قومی می‌گوید: من فکر نمی‌کنم که ادغام کردها در ساختار دولت جدید سوریه صورت بگیرد. به نظرم موضوع به صفر خواهد رسید. فکر نمی‌کنم که کردها بتوانند با حفظ هویت کردی در دولت جدید سوریه ادغام شوند. یعنی کردهای سوریه خنثی خواهند شد. مگر اینکه کردهای سوریه حمایت اسرائیل و آمریکا را داشته باشند اما درگیر شدن آمریکا در این موضوع در این برهه زمانی برایشان دست‌وپاگیر است.
خبرگزاری بی‌تاوان: پیام عبدالله اوجالان از زندان مبنی بر انحلال پ‌ک‌ک و خلع سلاح این گروه، یکی از مهمترین تحولات یک‌ماهه اخیر در منطقه بود. پس از پیام اوجالان، کردهای سوریه نیز به توافقی هشت‌ماده‌ای با دولت جدید سوریه دست یافتند. برای توضیح سابقه و پیامدهای چنین تحولی، با احسان هوشمند، پژوهشگر پرسابقه مسائل قومی به خصوص مسائل کردی، گفتوگو کرده‌ایم:
*یکی از مهمترین اتفاقاتی که بعد از سقوط بشار اسد رخ داده، بیانیه‌ای بوده که عبدالله اوجالان صادر کرد و در آن بحث خلع سلاح پ‌ک‌ک و انحلال این سازمان مطرح شد. عبدالله اوجالان بحث صلح و آرامش را مطرح کرد. به نوعی در آن بیانیه اوجالان می‌خواست بگوید که این رویه دیگر کارگر نیست. این بیانیه واکنش‌هایی داشت. واکنش‌ها در سوریه دیده شد. تحلیل‌تان از چرایی صدور این بیانیه از سوی اوجالان را چه می‌دانید؟
این موضوع بسیار مهم است. چون ایران همسایه ترکیه است و طبیعتاً تحولات دو کشور می‌تواند منافع دوکشور را تحت تاثیر قرار دهد. خصوصاً اینکه پ‌ک‌ک به نوعی نیم‌نگاهی هم به اشکال مختلف به ایران داشته است. طبیعتاً آنچه که در ترکیه رخ می‌دهد با منافع ملی ما بی‌ارتباط نیست. از طرف دیگر در صد سال گذشته، بعد از شکل‌گیری ترکیه جدید، دولت عراق و سوریه که از دل عثمانی بیرون آمدند، ما شاهد ظهور جریان‌های کردی متفاوتی در ترکیه و عراق بوده‌ایم و البته در ایران. اما تا به حال چنین فرجامی در مورد هیچ‌کدام از این گروه‌ها رخ نداده بود که در بیانیه دو هفته قبل آقای اوجالان شاهدش بودیم.
این بیانیه از منظر تحولات کُردی هم بسیار اهمیت دارد. این نکته را هم بگویم که در میان همه گروه‌های کردی چه جریان احسان نوری‌پاشا، چه جریان شیخ سعید پیران و چه جریان شیخ رضا درسیمی، شیخ محمود، عبدالسلام بارزانی و ملامصطفی بارزانی و اتحادیه میهنی و حزب دموکرات و حزب کومله، تنها جریانی که نگاهش فراتر از ترکیه بود پ‌ک‌ک است. به عبارتی جهان‌وطنی کردی مورد نظر، پ‌ک‌ک بود؛ از ایران تا سوریه و تا ترکیه و عراق. احزاب دیگر عموماً نگاه‌شان متوجه کردها در همان سرزمینی بود که در آن قرار داشتند. اما پ‌ک‌ک اینطور نبود. از همان روزی که اوجالان مانیفست خود را منتشر می‌کند کاملاً مشهود است که به دنبال اتحاد کردها در کشورهای مختلف است و زمینه‌های ایجاد یک دولت-ملت کردی را مهیا می‌کند.
*یعنی کردهای اقلیم، تمرکزشان فقط روی اقلیم است و کردهای سوریه تمرکزشان روی سوریه؟
آنها هم روی کردهای کشورهای همسایه کمابیش نظر دارند اما پ‌ک‌ک به صورت مشهود و روشن در مرامش این بود که همه کردهای جهان متحد شوند. هدف استراتژیکش این بوده است. از سوی دیگر این نکته هم مهم است که پ‌ک‌ک به صورت کم‌سابقه‌ای خلاصه می‌شود در نظرات و تفکرات و دیدگاه‌ها و ایدئولوژی آقای عبدالله اوجالان. دقیق‌تر اگر بخواهم بگویم سازمان پ‌ک‌ک مساوی است با اوجالان یا آپو.
می‌گویند ما آپوئیست هستیم. یعنی اوجالان‌گرا هستیم. یک سازمان با این مختصات از دهه هشتاد میلادی، با دولت ترکیه درگیری نظامی دارد و هزاران نفر کشته می‌شوند. پ‌ک‌ک یک سازمان بسیار متصلب است؛ همچنین پ‌ک‌ک یک سازمان ایدئولوژیک مارکسیستی و شبه‌مائوئیستی است که تمرکزش بر روی روستائیان و بانوان است. چون آقای اوجالان مدعی بود که تحصلیل‌کردگان و شهری‌ها تجدیدنظرطلب هستند. مدام نق می‌زنند و در برابر تصمیمات رهبری ایجاد سوال و ابهام می‌کنند و این مسئله نمی‌تواند در یک حزب مسلح در حال جنگ کارآیی ایجاد کند.
بانوان به این دلیل که در یک جامعه سنتی مثل کردستان ترکیه که یکی از بالاترین میزان قتل‌های ناموسی را در جهان دارد، اساساً جایگاهی ندارند. البته این مربوط به دهه هشتاد است. حالا وضعیت کمی عوض شده است. بیشتر اعضای پ‌ک‌ک عموماً کم‌سوادند. به جای آن احزاب ملی ترکیه نظیر حزب جمهوریخواه خلق و حزب حرکت ملی و حزب آ‌ک‌پ، اعضای کردی تحصیل‌کرده دارند. این نشان‌دهنده شاخص‌های اجتماعی کردهای ترکیه است.
چون ساختار پ‌ک‌ک کاملاً رهبرپرستانه است، طبیعتاً تمام گروه ها باید عاشق فرقه و آپو باشند. پس عشق هم در آن مذموم است. زمانی در سازمان مجاهدین خلق طلاق‌های ایدئولوژیکی و ازدواج‌های ایدئولوژیک مطرح بود. در پ‌ک‌ک حتی این هم ممنوع بود. اگر یکی از چریک‌های پ‌ک‌ک، خاطرخواه بانویی می‌شد، حکمش اعدام بود. گاهی سوزاندن روستایشان. این اتفاقات در دهه هشتاد رخ داده است. من در گفتوگو با برادر اوجالان اینها را پرسیدم و گفتم چطور شد تغییر سیاست دادید؟ گفت دیدیم خیلی سخت است. در دوره‌های بعد دیگر نمی‌کشتیم بلکه بی‌آبرو می‌کردیم که البته آن هم از کشتن بدتر بود.
در این وضعیت، پ‌ک‌ک همزمان ارتباطات منطقه‌ای هم برقرار کرد. یعنی رقبای منطقه‌ای ترکیه با پ‌ک‌ک مرتبط می‌شوند؛ نظیر یونان، سوریه، ارمنستان.
*این نیروهای کرد ایرانی، چه مشکلی با پ‌ک‌ک داشتند که ترکیه می‌توانست از اینها علیه پ‌ک‌ک استفاده کند؟
اولاً گروهک های کُرد ایرانی از ابتدا مدعی بودند که پ‌ک‌ک و شاخه ایرانی‌اش، پژاک، گروه ایرانی نیستند بلکه گروه ترکیه‌ای هستند. نکته دوم اینکه اساساً گرو های کُرد نه‌فقط به پ‌ک‌ک بلکه به رقبایشان هم به چشم دشمن نگاه کرده‌اند. یعنی همین دموکرات و کومله که کل کادرشان ایرانی بودند، از همان ابتدا با هم سر جنگ داشتند. چون خودشان را محق می‌دانستند و طرف مقابل را یک گروه ساختگی و برساخته مبتنی بر توطئه می‌دانستند.
*یعنی رقابت میان کردها، ریشه عمیقی دارد؟
میزان تلفاتی که دموکرات و کومله در درگیری با هم کشتند، به هزاران نفر می‌رسد. حتی رفتارهای بی‌رحمانه نظیر اسیر گرفتن و تیرباران کردن. پس این یک سنت است. یا در کردستان عراق، اتحادیه میهنی و حزب دموکرات کردستان عراق ۱۴ تا ۱۵ هزار نفر از یکدیگر را کشته‌اند و همین حالا هم رقابت دارند و نتوانستند دولت تشکیل دهند. اتفاقاً پ‌ک‌ک هم در سال ۱۹۹۱ یک جنگ بسیار خونین با اینها داشته است.
*پس این ایده اتحاد کردهای منطقه یا سراسر جهان، یک سراب است؟
هم سراب است و هم اینکه کردهای منطقه با هم متجانس هم نیستند. هم‌زبان نیستند. بلکه چند زبان دارند و مردم کرد از چند مذهب هم تبعیت می‌کنند. کرمانشاه خاستگاه ملی‌گرایی ایرانی است. کریم سنجابیِ جبهه ملی کرمانشاهی است. کرمانشاه بعد از استان فارس بیشترین میراث تاریخی ایران باستان را دارد. مهمترین سنگ‌نبشته تاریخی ما بیستون است و در جایی که ایران‌گرایی اینقدر شدت دارد، آیا جریان کردی می‌تواند با شعار استقلا،ل نیرو جذب کند؟ چرا در میان رهبران کردی حتی ۵ نفر یا دو نفر کرمانشاهی یا کردهای شیعه نمی‌بینید؟ یا تفاوت زبانی دارند یا تفاوت مذهبی. این دو تفاوت به تفاوت جهان‌زیست آنها هم منجر شده است. جامعه کُرد جامعه بسیار پیچیده‌ای است. جامعه اهل سنت کردی هم پیچیده است. گروهی پیروان طریقت هستند، گروهی پیروان شریعت. این دو یکدیگر را قبول ندارند و با هم رقیب هستند. رقابت بین کردها لایه‌لایه است. برگردیم به بحث اوجالان.
در این ساختار اوجالان به دولت سوریه مرتبط می‌شود. ارتباط بین دولت حافظ اسد و کردهای پ‌ک‌ک نزدیک شد. امروز در برخی از رسانه‌های ایران به غلط می‌گویند که دولت سوریه دشمن پ‌ک‌ک بوده است. البته دولت سوریه هم سیاست‌هایی داشته است. ولی مهمترین نیرویی که توانست پ‌ک‌ک را تبدیل کند به سازمانی جنگ‌آور، دولت حافظ اسد بود. بعد آقای اوجالان مقرهای آموزشی‌اش را به خاک لبنان منتقل کرد؛ آن هم در زمانی که لبنان در اشغال ارتش سوریه بود. در بقاع، صور و صیدا؛ آکادمی اوجالان در آنجا واقع شده بود. آثار و نوشته‌هایش در آنجا تولید می‌شد.
فروپاشی دولت صدام باعث می‌شود که پ‌ک‌ک موفق شود در بخش‌های مرز مشترک ایران و عراق و ترکیه مستقر شود. وقتی که ترکیه به حافظ اسد فشار می‌آورد، دولت سوریه حمایت خود از پ‌ک‌ک را متوقف کند، اوجالان به روسیه منتقل می‌شود. گروهی از پ‌ک‌ک در ایران هم حضور داشتند، از مقامات ایران می‌خواهند به اوجالان اجازه بدهند از روسیه به ارمنستان بیاید و از ارمنستان به کوهستان قندیل برود. ایران اجازه نمی‌دهد. در نهایت سازمان میت (سازمان اطلاعات ملی ترکیه) اوجالان را دستگیر می‌کند.
بعد از اینکه اوجالان دستگیر شد، انتظار می‌رفت که دولت ترکیه از اوجالان بخواهد پ‌ک‌ک را منحل کند. اما این درخواست مطرح نشد. در سال ۲۰۱۲، ترکیه مذاکرات را با پ‌ک‌ک آغاز کرد. در ماه‌های اخیر با کاهش رای اردوغان در انتخابات، ظاهراً دولت ترکیه در خصوص مذاکره با پ‌ک‌ک جدی‌تر برخورد کرد.
*به‌عنوان سوال آخر، تصور شما از میزان پایداری توافق کردهای سوریه با جولانی چیست؟
من فکر نمی‌کنم که ادغام کردها در ساختار دولت جدید سوریه صورت بگیرد. به نظرم موضوع به صفر خواهد رسید. فکر نمی‌کنم که کردها بتوانند با حفظ هویت کردی در دولت جدید سوریه ادغام شوند. یعنی کردهای سوریه خنثی خواهند شد. مگر اینکه کردهای سوریه حمایت اسرائیل و آمریکا را داشته باشند اما درگیر شدن آمریکا در این موضوع در این برهه زمانی برایشان دست‌وپاگیر است. همین که به صراحت گفته شده که کردها حق صحبت درباره تجزیه و نفرت‌پراکنی ندارند، دیکته سازمان امنیت ترکیه است. اگر تا عید نوروز پ‌ک‌ک خلع سلاح شود، تصور می‌کنم وارد دوره جدیدی از مباحث کردی در منطقه خواهیم شد.
