انجمن بی تاوان آذربایجان غربی : روند دولت_ملت سازی در ترکیه از دل ویرانههای امپراتوری عثمانی آغاز شد. با این حال، مسئله کردی چالشی جدی برای تحکیم الگوی دولت- ملت سازی و استقرار نظم مطلوب منطقهای آنکارا به شمار میآید. کردهای ترکیه به موازات رؤیای دیرینه تشکیل دولت کردی تحرکات خود را در قالب دو بال سیاسی (حزب دموکراتیک خلقها/HDP) و نظامی (حزب کارگران کردستان/PKK) دنبال میکنند. در حوزه نظامی، اردوغان بر آن است تقابل نظامی ترکیه با پ. ک. ک را از مرزهای داخلی به منبع تهدید یعنی مناطق تحت کنترل این گروه انتقال دهد. از آوریل ۲۰۲۰ ترکیه در ادامه عملیاتهای «پنجه ببر» و «پنجه عقاب»، عملیات جدیدی را با محوریت حمله به ۱۵۰ موقعیت متعلق به پ. ک. ک آغاز کرد. یادداشت حاضر به بررسی نحوه رویارویی آنکارا با مسئله کردی به ویژه تحرکات اخیر ترکیه در مناطقی، چون قندیل، مخمور، گارا و سنجار میپردازد.
استفاده ترکیه از اختلافات جریانهای کردی
روابط میان بازیگران کردی همواره در طیفی از همکاری رقابتی و درگیری مسلحانه در نوسان بوده است. حزب دموکرات کردستان (پارتی/KDP) به رهبری بارزانیها، به رغم مواضعش در ضدیت با پ. ک. ک، روابط نزدیکی با ترکیه دارد در حالی که اتحادیه میهنی (یکیتی/PUK) تحت رهبری طالبانیها، با پ. ک. ک دوست و با آنکارا دشمن است. این جلال طالبانی بود که در دهه ۱۹۹۰ به اوجالان اجازه داد پایگاه خود را به قندیل منتقل کند. ترکیه بر آن است با استفاده از اختلافات داخلی جریان کردی (پ. ک. ک و پارتی از یکسو و اتحادیه میهنی و پارتی از سوی دیگر) اهداف و منافع خود را تأمین نماید. تشدید اختلافات جریانهای کردی در نهایت به مدیریت بحران ناشی از تشکیل دولتی کردی در مرزهای ترکیه کمک میکند.
پارتی و آپو؛ از رقابت فردی تا تضاد ایدئولوژیک
حزب دموکرات کردستان که با گرایش سنتی و محافظه کارانه شناخته میشود، روابط نزدیک و دوستانهای با آنکارا دارد در حالی که به دلایل ژئوپلیتیکی، ایدئولوژیکی و سیاسی با پ. ک. ک اختلاف دارد. دو طرف تاکنون چهار بار وارد فاز رویارویی نظامی مستقیم شده اند که برآیند آن تعمیق نزاع برادرکشی بوده است. این دو رقابت شدیدی برای دستیابی به قدرت در مناطق ژئوپلیتیکی شمال عراق به ویژه دهوک، اربیل و نواحی پیرامون آنها دارند. پ. ک. ک که حدود ۵۰۰ روستا را در اقلیم تحت کنترل دارد، منافع خود را در تقابل با حزب دموکرات تعریف میکند.
مسعود بارزانی فضای پس از دستگیری اوجالانی (آپو) در فوریه ۱۹۹۹ و مرگ جلال طالبانی (اکتبر ۲۰۱۷) را بستر مناسبی برای تبدیل شدن به نیروی سیاسی و نظامی برتر کردستان میبیند. در مقایسه با آپو که فاقد سرزمین، رهبری و عنصر شناسایی بین المللی است، پارتی خود را تنها جریان سیاسی کردی میداند که توانایی تبدیل شدن به جنبش اجتماعی چندبعدی را داراست. توافق اکتبر ۲۰۲۰ اقلیم و بغداد در خصوص عقب نشینی نیروهای خارجی از سنجار نیز در راستای تضعیف پ. ک. ک سازماندهی شده بود.
ترکیه و حزب دموکرات کردستان
یکی از محورهای اصلی دیدار نچیروان بارزانی با رجب طیب اردوغان در سپتامبر ۲۰۲۰، مبارزه مشترک علیه پ. ک. ک بود. «هاکان فیدان»، رئیس سرویس اطلاعات ترکیه، تنها فرد دیگر حاضر در این نشست ۸۰ دقیقهای بود. «یسری رجب» نماینده کرد پارلمان عراق که پیوندهای نزدیکی با پ. ک. ک دارد، سفر نچیروان را نقض قانون اساسی عراق دانست.
روابط اقتصادی ترکیه و اقلیم
ترکیه از وابستگی اقتصادی پارتی به عنوان ابزاری برای پیشبرد سیاست کردی خود بهره میگیرد. بیش از سه هزار شرکت ترکیه در اقلیم حضور دارند. تجارت دو طرف به طور عمده از طریق گذرگاه مرزی ابراهیم خلیل انجام میگیرد. تداوم جریان صدور نفت اقلیم به ترکیه که بر اساس توافق نفتی دو طرف تثبیت شده متضمن تلاشهای آنکارا برای دستیابی به جایگاه قطب انرژی منطقهای است.
اقلیم به طور میانگین روزانه ۴۵۰ هزار بشکه نفت از طریق خط لوله اقلیم_جیحان به ترکیه صادر میکند که درآمد آن در انحصار حزب دموکرات کردستان قرار دارد. همسویی خاندان بارزانی با راهبرد نفتی و ترانزیتی ترکیه در راستای اهداف آنکارا برای تسلط بر مسیرهای ترانزیتی و خطوط انتقال نفت و گاز است.
ماهیت و مختصات عملیات ترکیه در اقلیم
عملیات آنکارا در شمال عراق با اشراف اطلاعاتی میت (سازمان اطلاعات ملی ترکیه) و توان عملیاتی نیروهای مسلح ترکیه اجرایی میگردد. جنگندههای اف ۱۶، بالگردهای تهاجمی، پهپادهای رزمی و واحدهای توپخانه در این عملیاتها حضور دارند.
اغلب جنگندهها از پایگاههای هوایی جنوب شرقی ترکیه بویژه دیاربکر و مالاتیا به پرواز در میآیند. تحول عمده از سال ۲۰۱۶، افزایش بهره گیری از پهپادهای رزمی به نسبت جنگندههای اف ۱۶ است. به کارگیری پهپادهای «بایراکتار تی. بی۲» در عملیات ردیابی، شناسایی و انهدام فرماندهان عالی، تونلهای زیرزمینی و غارهای محل استقرار پ. ک. ک تغییری ملموس در قواعد بازی بوجود آورد. اعضای پ. ک. ک دیگر مانند سال ۲۰۱۱ قادر به حرکت در کاروانهای بزرگ نیستند. در این ارتباط، فرماندهان کلیدی، چون «صوفی نورالدین» (مسئول عملیات نظامی پ. ک. ک در سوریه)، «سلمان بوزکر» (مسئول پ. ک. ک در کمپ مخمور) و «حسن آدیر» (مسئول منطقهای پ. ک. ک در سلیمانیه) هدف حملات ترکیه قرار گرفته اند.
اتاق عملیات مشترک در منطقه مرزی شرناق
نیروهای ترکیه از اواسط دهه ۱۹۹۰ بر اساس توافق امنیتی منعقدشده با رژیم بعث عراق، شبکهای از پایگاهها را در استان دهوک حفظ کرده اند. یکی از پایگاههای اصلی ترکیه در استان دهوک در ارتفاعات «متین» قرار دارد. برای پیگیری عملیات نظامی «پنجه رعد «و «پنجه صاعقه» در شمال عراق نیز ارتش ترکیه، اتاق عملیات مشترکی در منطقه مرزی «شرناق» در جنوب شرقی ترکیه در خط مرزی ایجاد کرده است. اخیراً «خلوصی آکار»، وزیر دفاع ترکیه، از این اتاق عملیات بازدید کرد. پایگاه نظامی «زلیکان» واقع در نزدیکی بعشیقه در استان موصل نیز که در مرز اقلیم و دولت مرکزی عراق واقع شده از سال ۲۰۱۵ در کنترل ترکیه قرار دارد.
اهداف ترکیه در شمال عراق
هدف اصلی ترکیه، قطع خطوط تأمین و مسیرهای لجستیک پ. ک. ک در عراق و سوریه است. قندیل، مخمور و سنجار اهداف اصلی آنکارا در شمال عراق هستند و در کنار آن انسداد ارتباط مناطقی، چون متینا، آواشین_باسیان، زاپ و گارا اهمیت دارد.
کوهستان قندیل؛ رأس مواصلاتی
از سال ۱۹۹۸ مرکز فرماندهی پ. ک. ک از دره بقاع لبنان به کوهستان قندیل انتقال پیدا کرد. قندیل متشکل از ۶۳ روستاست که در قلمرو تحت کنترل خاندان طالبانی واقع شده است. از منظر مقامات آنکارا، حضور پ. ک. ک در سنجار با اتصال عملیاتهای این گروه در شمال شرقی سوریه با تواناییهای آن در ترکیه و کوههای قندیل عراق، نوعی عمق استراتژیک را برای پ. ک. ک فراهم میکند.
مخمور؛ دستگاه جوجه کشی
کمپ «مخمور» (که کردها آن را کمپ پناهجویان رستم جودی مینامند) در سال ۱۹۹۸ تأسیس شد و بیش از ۱۲ هزار پناهجوی کرد ساکن ترکیه را در خود جای داده است. این کمپ در ۶۵ کیلومتری اربیل و ۱۸۰ کیلومتری جنوب ترکیه قرار دارد. آنکارا معتقد است کمپ مخمور به محل پرورش شبه نظامیان و محور لجستیک حمله به ترکیه تبدیل شده و باید تحت کنترل قرار گیرد. اردوغان در خصوص اهمیت این منطقه اظهار داشته: «مسئله مخمور به اندازه قندیل برای ما مهم است؛ زیرا به دستگاه جوجه کشی قندیل تبدیل شده است و اگر مداخله نکنیم دستگاه جوجه کشی به تولید (تروریستها: پ. ک. ک) ادامه میدهد».
کوهستانهای استراتژیک گارا و متینا؛ سکوی پرش
گارا در ۴۰ کیلومتری شمال شرقی دهوک و در مثلث عراق، ترکیه و سوریه، محوری ترانزیت برای طراحی و اجرای عملیاتهای پ. ک. ک در سه کشور است. در اکتبر ۲۰۲۰، هنگامی که نیروهای ویژه تحت فرماندهی «مسرور بارزانی»، نخست وزیر اقلیم، این منطقه را به محاصره خود درآورند، تنشها میان پارتی و آنکارا از یکسو و پ. ک. ک از سوی دیگر افزایش یافت. هدف از محاصره گارا، که در هماهنگی با آنکارا صورت گرفت، قطع مسیر شرقی پ. ک. ک به سمت سوران و جلوگیری از تحرک محور غربی آن به شمال شرقی سوریه است. اهمیت متینا در شمال غربی گارا نیز به جهت دسترسی آن به قندیل است. ترکیه پ. ک. ک را متهم میکند که از این منطقه مرزی کوهستانی به عنوان سکوی پرش استفاده میکند.
سنجار؛ حلقه اتصال یا قندیل دوم
سنجار (به زبان کردی: شنگال) واقع در ۱۲۰ کیلومتری مرز ترکیه در میانه خطی قرار دارد که از کوههای قندیل در عراق تا قامیشلی در شمال سوریه امتداد مییابد و به عنوان خط لجستیک اتصال پ. ک. ک در عراق و سوریه عمل میکند. پس از بیرون راندن داعش از سنجار در نوامبر ۲۰۱۵، پ. ک. ک تلاش کرد از طریق «واحدهای مقاومت سنجار» این منطقه را تحت کنترل خود درآورده و ساختارهای کانتونی خود را مانند سوریه در آنجا برپا کند. ترکیه معتقد است که شبه نظامیان ایزدی تحت امر پ. ک. ک در این منطقه تهدیدی جدی برای امنیت این کشور هستند. از این رو هشدار داده که اجازه نمیدهد سنجار به «قندیل دوم» تبدیل شود.
در صورتی که وابستگی اقتصادی پارتی به ترکیه به حضور نظامی احتمالی آنکارا در سنجار پیوست شود، نقش این کشور در معادلات کردی ارتقا مییابد. افزایش نقش حزب دموکرات در گفتگوهای درونکردی سوریه، حضور ترکیه در سایر مناطق شمال سوریه (روژاوا) را تسهیل کرده و آنکارا در دو منطقه کردنشین عراق و سوریه دست برتر را خواهد داشت و این بی شباهت به وضعیت امیران کرد در آناتولی جنوبی (امپراتوری عثمانی) نیست. کنترل سنجار همچنین دسترسی بیشتر ترکیه به ترکمنهای شمال عراق در تلعفر و طوزخورماتو را فراهم میکند.
نتیجه گیری
آنکارا بر آن است تا از طریق ایجاد نوعی موازنه میان جریانهای کردی مانع از اتصال ژئوپلیتیکی کردهای منطقه و تشکیل کریدور کردی شود. آنکارا در امتداد عملیات هایش در عراق و سوریه درصدد کنترل خط ۶۵۰ کیلومتری عفرین تا سنجار است. دامن زدن به اختلافات ژئوپلیتیکی و ایدئولوژیک جریانهای کردی نیز در راستای منافع آنکارا قرار دارد. در این میان، حزب دموکرات کردستان منافع سیاسی و اقتصادی زیادی در برقراری روابط با ترکیه دارد. حرکت ترکیه در عمق ۳۰ کیلومتری شمال عراق در امتداد مرزهای غربی ایران و قطع احتمالی گذرگاههای حاج عمران، باشماق، گرمیان و پرویزخان، تهدیدی جدی برای کریدور تجاری تهران- اربیل و تهران- سلیمانیه است. قرار گرفتن کردهای عراق در مدار دیپلماسی انرژی آنکارا نیز به موازات تقویت اهرم چانه زنی این کشور در معادلات آینده مسئله کردی، توان سیاسی و اقتصادی حکومت مرکزی عراق را تضعیف میکند.