دستگیری ۱۷ زندانی پ.ک.ک با استفاده از منابع اطلاعات هوایی و هواپیماهای بدون سرنشین، رویدادی است که فراتر از یک تعقیب و گریز پلیسی حرفه ای بوده و تحلیل صحیح این رویداد، می تواند جوانب مبهم و ناشناخته ای از مذاکرات صلح و کارنامه ی مبارزاتی پ.ک.ک را نیز برای ما روشن کند.
فرار ۱۸ تن از زندانیان پ.ک.ک از زندان شهر کردنشین بینگُل در سپیده دم روز چهارشنبه بیست و پنجم روز سپتامبر سال ۲۰۱۳ خبری بود که همه ی رسانه های ترکیه را به تکاپو انداخت. ۱۴ تن از ۱۸ فراری مزبور، از مهم ترین عناصر نظامی پ.ک.ک بوده و ۲ تن از آنان، کارشناس ویژه ی بمب گذاری و انفجارات بوده و صدور حکم ۵ بار حبس ابد برای آنان، باعث شد که این موضوع با حساسیت خاصی از سوی دولت دنبال شود. وزرای کشور و دادگستری خود را به بینگل رسانده و فرمانده کل نیروهای مسلح ترکیه ژنرال نجدت اُزل، بشیر آتالای معاون نخست وزیر و رییس ستاد فرماندهی مبارزه با ترور و هاکان فیدان رییس سرویس اطلاعاتی میت ترکیه، دستگیری زندانیان متواری را به عنوان اولویت نخست امنیتی در دستور کار خود قرار دادند.
اگر چه حفر تونل ۷۱ متری زندانیان ظرف ۲ سال به نتیجه رسیده و زندانیان توانستند از حبس بگریزند اما آزادی آنان تنها ۲۴ ساعت ادامه داشت و نیروهای نظامی و امنیتی ترکیه توانستند این افراد را در یکی از مناطق جنگلی بینگُل دستگیر کنند. مقامات ترکیه اعلام کردند که دو فروند هواپیمای بدون سرنشین به دستور ژنرال اُزل منطقه را زیر نظر گرفته و با ارسال نخستین تصاویر محل حرکت زندانیان، دو بالگرد نظامی نیروهای کماندو را به نقطه ی مزبور هلیبرد کرده و بدون شلیک یک گلوله، ۱۷ تن از زندانیان مزبور دستگیر شده اند.
این موضوع به همان اندازه که از حیث سیاسی و خبری جالب توجه است، از بُعد امنیتی و نظامی نیز لایه های مهم و شایان تاملی دارد که می توان با تحلیل واقع بینانه ی آن به پاسخ بسیاری از سوالات موجود در خصوص مذاکرات صلح بین ترکیه و پ.ک.ک دست پیدا کرد.
آیا پ.ک.ک از موضوع فرار مطلع بود؟
پ.ک.ک یکی از قدیمی ترین احزاب کردهای ترکیه است که نخستین افراد آن در سال ۱۹۷۸ و تنها چند ماه پس از تاسیس حزب زندانی شده اند و از آن دوران تاکنون، یعنی به درازای ۳۵ سال، افراد منتسب به پ.ک.ک با زندان و حبس سر و کار دارند. لذا طبیعی است که محکومین این حزب در زندان های ترکیه از کارکشته ترین و سازماندهی شده ترین زندانیان سیاسی جهان باشند و به جرات می توان گفت، نقش مقاومت و فعالیت مشترک و هماهنگ زندانیان پ.ک.ک یکی از مهم ترین دلایل بقای این حزب طی چهار دهه ی اخیر بوده است. در دوران پس از کودتای ۱۹۸۰ میلادی و زمانی که یکی از افسران شکنجه گر مشهور ترکیه به نام اسعد اُکتای، با شکنجه های فیزیکی و روانی بی مانند خود، بسیاری از کادرهای برتر پ.ک.ک را در هم شکست، یکی از سران محبوس پ.ک.ک در حین شکنجه به او گفت:«استخوان این ماهی لای گلویت گیر می کند.» و تنها چند هفته پس از این تهدید تلویحی بود که اسعد اُکتای با وجود آن که خود را گریم کرده ولباس های متفاوتی بر تن داشت، در داخل اتوبوس و در روز روشن توسط یکی از اعضای پ.ک.ک و با شلیک چند گلوله کشته شد. تنظیمات سازمانی چند هزار زندانی پ.ک.ک به گونه ای است که طی دهه های اخیر توانسته اند با ابزار مقاومت و اعتصاب غذا، کنترل فضای همه ی زندان ها را در دست گرفته و برنامه های آموزشی و سیاسی خود را در حبس ادامه دهند و حتی کنگره و کنفرانس های خود را نیز در زندان برگزار کرده و به طور مرتب، گزارش های خود را برای سران حزب ارسال کنند. بیش از هفتصد زندانی پ.ک.ک که در سال ۲۰۱۲ و به مدت بیش از دو ماه اعتصاب کرده و دولت اردوغان را وادار کردند که به پیشنهادهای اوجالان توجه کند.این موضوع به خوبی نشان می دهد که زندان، برای سران پ.ک.ک، مفهوم سیاسی و سازمانی ویژه ای دارد و بدون شک، موضوع طراحی و اجرای نقشه ی فرار زندانیان بینگُل نیز، با هماهنگی شورای رهبری پ.ک.ک صورت گرفته و در صورتی که آنان می توانستند بدون دردسر خود را به کوهستان قندیل برسانند، بازتاب رسانه ای و تبلیغاتی این موضوع می توانست ضربه ی مهلکی بر پیکر حکومت ترکیه و حزب عدالت و توسعه باشد.
زندانیان فراری پ.ک.ک برای رسیدن به کوهستان قندیل و حتی رسیدن به مرز اقلیم کردستان عراق راه درازی در پیش رو داشتند اما اگر آنها می توانستند با استفاده از کمک و حمایت روستاییان و هواداران محلی خود را به نیروهای نظامی پ.ک.ک در دو استان همجوار دیاربکر یا موش برسانند، پس از چند هفته و در صورت آغاز مجدد عقب نشینی نیروهای پ.ک.ک، همراه با آنان از ترکیه خارج می شدند. اما مطابق آن چه در گزارش تحلیل روزنامه ی حریت آمده است، سران قندیل در پاسخ به درخواست کمک زندانیان و از طریق تلفن به آنها گفته اند که به خاطر حساسیت فوق العاده ی مذاکرات صلح؛ نمی توانند از نیروهای شاخه ی نظامی پ.ک.ک برای اسکورت زندانیان استفاده کنند. شواهد نشان می دهد که گروهی از کادرهای محلی هوادار پ.ک.ک مسئولیت راهنمایی و انتقال زندانیان را بر عهده داشته و تا مسیر خاصی نیز آنان را همراهی کرده اند اما در ادامه ی راه توان به پایان رساندن این مامورت را نداشته و دست به دامن نیروهای نظامی پ.ک.ک شده اند اما آنان نیز بنا به شیوه ای که شرح آن آمد، به خاطر حساسیت های ناشی از ضرورت حفظ چهارچوب کلی مذاکرات صلح و در نظر گرفتن احتمال درگیری با تعقیب کنندگان، این درخواست را رد کرده اند.
راز پیروزی نظامی – امنیتی ترکیه در دستگیری زندانیان فراری
استفاده از شنود تلفنی و بیسیمی هواداران و فرماندهان پ.ک.ک و نیز استفاده از لباس ها و جوراب های برجای مانده ی زندانیان فراری و به کارگیری سگ های مخصوص، تا حدودی در دستگیری فراریان نقش داشته است اما آن چه که در این میان، از هر ابزار و عامل دیگری مهم تر است، ارسال و تحلیل به موقع تصاویر هواپیماهای بدون سرنشین است که حتی در پوشش جنگلی کوه های بینگُل نیز، توانست محل حرکت فراریان را در اختیار نیروهای ویژه قرار داده و منجر به دستگیری آنها شود.
باید توجه داشت که دستگیری ۱۷ زندانی پ.ک.ک با استفاده از منابع اطلاعات هوایی و هواپیماهای بدون سرنشین، رویدادی است که فراتر از یک تعقیب و گریز پلیسی حرفه ای بوده و تحلیل صحیح این رویداد، می تواند جوانب مبهم و ناشناخته ای از مذاکرات صلح و کارنامه ی مبارزاتی پ.ک.ک را نیز برای ما روشن کند.
نگاهی به کارنامه ی شاخه ی نظامی پ.ک.ک در سالیان ۲۰۰۱ و ۲۰۱۲ نشان می دهد که هم در میدان جنگ و درگیری و گریز و عقب نشینی، هم در بمباران های هوایی مناطق مرزی و نیز قرارگاه های پ.ک.ک در داخل خاک اقلیم کردستان عراق بیش از یک هزار و دویست نفر از افراد پ.ک.ک جان خود را از دست دادند و از این حیث می توان دو سال مزبور را سالیان شکست های بزرگ پ.ک.ک دانست. اهمیت این آمار زمانی آشکار می شود که به خاطر بیاوریم ظرف بیست سال گذشته هیچ گاه شمار کل نیروهای شاخه ی نظامی پ.ک.ک از هفت هزار نفر هم بالاتر نرفته و چنین تلفات سنگینی، راه بر پ.ک.ک گرفت و بدون شک عامل اصلی این تلفات بی مانند، چیزی نیست مگر استفاده ی گسترده ی ارتش، ژاندارمری و سرویس اطلاعاتی میت ترکیه از ابزار مهم و تعیین کننده ای به نام هواپیماهای بدون سرنشین و اتکا به تصاویر و اطلاعات دریافتی از این هواپیماها.
ترکیه و استفاده از اطلاعات هوایی
اگر بخواهیم به تاریخچه ای کوتاه از تولید و به کارگیری هواپیماهای بدون سرنشین در جهان اشاره کنیم؛ باید بگوییم که طراحی و تولید نخستین هواپیمای بدون سرنشین به سال ۱۹۱۵ میلادی باز می گردد. مدل اندکی پیشرفته تر آن نیز در سال ۱۹۳۵ از سوی یک بازیگر سینما و طراح هواپیماهای مدل ساخته شد و فن آوری ساخت و تولید این وسایل هوایی در سالیان بعد نیز نتوانست در تعیین سرنوشت فاتحان جنگ جهانی دوم تاثیر گذار باشد. در سال ۱۹۵۵ میلادی نیروی دریایی آمریکا در این مسیر گام های دیگری برداشت و ظاهرا در سالیان سخت جنگ ویتنام، این مدل از هواپیماهای بدون سرنشین توانست یاری گر خوبی برای نظامیان آمریکایی باشد. سالیان ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰ میلادی را دهه ی بلوغ فن آوری طراحی و تولید هواپیماهای بدون سرنشین نامیده و در جنگ خلیج فارس نیز، هواپیماهای بدون سرنشین آمریکایی توانستند اطلاعات خوبی از آرایش نیروهای نظامی ارتش بعث عراق به فرماندهان آمریکایی بدهند. فیلم سینمایی مهاجر، ساخته ی ابراهیم حاتمی کیا، نشان می دهد که فرماندهان ایرانی هم در دوران جنگ تحمیلی به فکر استفاده از این فن آوری مهم بوده اند اما هنوز مشخص نیست که در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، این دو کشور تا چه اندازه از این وسیله استفاده کرده اند.
نسل نخست این هواپیماها قابلیت آن را داشتند که از راه دور کنترل شوند و از یک یا چند ایستگاه زمینی، به آنها فرمان داده شود. اما نسل دوم این هواپیماها قابلیت آن را دارد که نقشه، مسیرهای چندگانه و برنامه ی پرواز بر روی رایانه ی مادر آن پیاده شده و به صورت مستقل در هوا پرواز کند و تنها از دور از آن مراقبت شده و اطلاعات آن دریافت و تحلیل شود. استفاده از این وسیله در حوزه هایی همچون آتش نشانی، امداد و نجات، حمل و نقل و ترابری کالاها و مهمات حساس و حیاتی، تحقیقات علمی و جغرافیایی و اکتشاف و نقشه برداری هوایی نیز میسر است و در حال حاضر نه تنها آمریکا، فرانسه، روسیه، انگلیس، آلمان، چین و کره، بلکه کشورهایی همچون مکزیک و ترکیه نیز در حال تولید انواع مختلفی از هواپیماهای بدون سرنشین هستند.
ترکیه در حال حاضر مدعی آن است که پس از آمریکا و اسراییل، سومین تولید کننده ی هواپیماهای بدون سرنشین جهان است. در رسانه ها و در گفتار عامه در ترکیه و تا همین چند سال پیش، به نام هِرون از این وسیله یاد می شد و ظاهرا نام نسل اولیه ی مدل اسراییلی آن هرون بوده و ده فروند از این نوع هواپیما با مارک نظامی Aerostar و به قیمت هر فروند ۱۸ میلیون دلار در سال ۲۰۰۹ از اسراییل خریداری شد و این معامله ی کلان، ظرف مدت چند ماه به یک شکست دفاعی – نظامی جدی برای ترکیه تبدیل شد. چرا که با به هم خوردن روابط سیاسی آنکار – تل آویو، اسراییل حاضر نشد ۴ فروند از هواپیماهای از کارافتاده را مطابق قرارداد اولیه تعمیر کند و علاوه بر این کارشناسان و تکنیسین های اعزام شده ی خود به ترکیه را فرا خوانده و ضرر یک صد و هشتاد میلیون دلاری مزبور باعث شد تا رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه، دست به دو اقدام جدی بزند: ۱- فشار آوردن به رییس جمهور آمریکا و اصرار بر این موضوع که آمریکا مجبور است به منظور حفظ امنیت متفق خود ترکیه در برابر حملات پ.ک.ک، هواپیماهای بدون سرنشین را به آنکارا بفروشد. ۲- تلاش برای ساخت هواپیمای بدون سرنشین وطنی.
اوباما پس از چندین ماه تلاش و گفتگو، نتوانست کنگره ی آمریکا را راضی به امضای مجوز فروش هواپیمای بدون سرنشین به ترکیه کند اما تدوام حملات پ.ک.ک و درگیری های مرزی در سال ۲۰۰۹، باعث شد که بلاخره آمریکا چهار فروند از هواپیماهای خود را به صورت اجاره ای در اختیار ترکیه قرار دهد. این هواپیماها از همان آغاز دوران پرواز خود بر فراز آسمان مناطق کردنشین ترکیه، توانستند موازنه ی جنگ بین ترکیه و پ.ک.ک را به نفع نیروهای ارتش تغییر دهند.
در حال حاضر در کلیه ی رسانه های ترکیه و در اقوال عامه ی مردم این کشور با نام اختصاریIHA از هواپیماهای بدون سرنشین یاد می شود که صورت کوتاه شده ی عبارت İnsansız hava aracı (وسیله ی هوایی بدون انسان) است. ترکیه مدعی شده که در حال حاضر پس از آمریکا و اسراییل، سومین تولید کننده ی عمده ی هواپیماهای بدون سرنشین در جهان است.
دکتر باهوز اردال از چهره های مهم شاخه ی نظامی پ.ک.ک به همرزمان خود یاد داد تا با استفاده از بارانی های پلاستیکی و چترهای معمولی، خود را از چشم هواپیماهای بدون سرنشین مخفی کنند. اما بلنت آرنچ معاون نخست وزیر و سخنگوی دولت ترکیه چندی پیش اعلام کرد که این حربه تاثیرگذار نیست. وی اشکارا اعلام کرد:« در حد شنیدن صدای نفس های اعضای پ.ک.ک به آنان نزدیک بوده و ۲۴ ساعته همه ی آنان را زیر نظر داریم.»
ترکیه در حوزه ی تولید چه کرد؟
شکست فاحش ترکیه در معامله با اسراییل، موجب آن شد تا مخالفین اردوغان انتقادات تندی علیه او در رسانه ها مطرح کرده و وزارت دفاع را به بی کفایتی متهم کنند. دولت اردوغان برای تولید هواپیمای بدون سرنشین بودجه ی هنگفتی در نظر گرفت و انواع مختلفی از هواپیمای مزبور با اسامی چالدران، بایراکتار (بیرقدار)، آنکا (عنقا) و کارا یَل (باد سیاه) تولید شده که تنها مدل عتقای آن ۱۰۷ میلیون دلار بودجه صرف کرده و قرار است تا پایان سال ۲۰۱۴، ارتش ترکیه صاحب ۱۸ فروند از این وسیله ی اطلاعاتی – نظامی شود. چندی پیش رسانه های ترکیه اعلام کردند که دولت مُرسی چند ماه پیش از بروز کودتا خواستار خرید ده فروند هواپیمای بدون سرنشین ترکیه ای از آنکارا شده و عربستان سعودی، پاکستان و مالزی نیز از دیگر مشتریان این هواپیمای ساخت مهندسین ترکیه ای هستند.
این پروژه چنان حساس است که مهمت مَرد بیرقدار، برادرزاده ی دانشمند رییس پروژه و حسابدار اصلی گروه مهندسی بیرقدار، در سال ۲۰۱۲ میلادی به طرز مشکوکی کشته شده و سرش را بریدند. نیروهای پ.ک.ک در سال ۲۰۱۱ یکی از هواپیماهای بدون سرنشین بیرقدار را در اقلیم کردستان عراق پایین انداختند اما این شکست نیز منجر به توقف این پروژه نشده و ترکیه امیدوار است با تولید نوع کوچک تر، مقاوم تر و پیشرفته تری از این هواپیماها به نام عنقا، در این حوزه به یک قدرت جدی تبدیل شود.
از قتل غیرنظامیان افغانستان و پاکستان تا بمباران جوانان کُرد اولودره
کشته شدن ده ها تن از غیرنظامیان افغانی و پاکستانی توسط هواپیماهای بدون سرنشین آمریکا و ناتو و نیز موضوع اسرارآمیز بمباران هوایی اولودره و کشته شدن ۳۴ جوان روستایی و غیرنظامی کُرد، تنها مصادیق و نمونه هایی اندک از خطرات اتکای نابه جا بر اطلاعات و تصاویر ارسالی از سوی هواپیماهای بدون سرنشین است. البته اگر فرو نشانده شدن یکی از هواپیماهای بدون سرنشین آمریکایی توسط نظامیان ایرانی را نیز به این موضوع بیفزاییم، به این نتیجه می رسیم که استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین در کنار پیروزی و شرایط نابرابر، مخاطرات جدیدی را در نیز معادلات سیاسی، جنگی و امنیتی به وجود می آورد و این فن آوری باید حالا حالاها تکمیل شود تا بتواند جای تیپ های مرزبانی و گروه های اطلاعاتی و امنیتی را بگیرد. اما واقعیت این است که ترکیه با وجود همه ی این مسائل، قدم نهادن در راه ارتقای قدرت نظامی از راه تامین اطلاعات هوایی را به عنوان راهبرد دفاعی جدید در دستور کار قرار داده و از یاد نبریم که به موازات تلاش در حوزه ی اجاره، خرید و تولید هواپیماهای بدون سرنشین، ترکیه ماهواره ی نظامی – اطلاعاتی گُک ترک ۲ را نیز در سال گذشته به فضا فرستاده و بدون شک استفاده از تصاویر ارسالی از این ماهواره که تصاویر انسان را حتی در تاریکی تا فاصله ی دو متری زمین با وضوح کامل نشان می دهد، فضای اقلیم کردستان عراق، مرزهای ایران و ترکیه ومرزهای ایران و عراق را برای فرماندهان امنیتی و نظامی آنکارا قابل شناسایی کرده و با تحلیل مجموع این شرایط عینی و واقعی، می توان چنین نتیجه گرفت که پ.ک.ک در پذیرفتن مسیر فعالیت سیاسی و آغاز تدریجی روند کنارنهادن سلاح، در بن بست قرار گرفته و ادامه ی مبارزه ی مسلحانه به کشوری که حوزه ی کنترل لحظه به لحظه ی مرزی ومنطقه ای را به آسمان ها کشانده است، میسر نیست و ادامه ی مذاکرات صلح حتی با وجود تعلل، سرکشی و وقت کشی های اردوغان، بیش از جنگ مسلحانه به نفع کردهای مخالف است. اما اگر سوال شود که چرا ترکیه با وجود در دست داشتن این فن آوری دفاعی پیچیده و پیشرفته، نتوانست پ.ک.ک را به طور کامل شکست دهد، در پاسخ می توان به دلایل مختلفی اشاره کرد که برخی از این دلایل عبارتند از: ۱- شرایط جغرافیایی و عوارض کوهستانی اقلیم کردستان عراق مانع از شکست کامل پ.ک.ک شده و صرفا با در اختیار داشتن نیروی هوایی مطمئن، نمی توان به فعالیت یک گروه چریکی پایان داد. ۲-دولت اردوغان در بحران سوریه درگیر مشکلات مرزی و امنیتی فراوانی شده و استفاده از ظرفیت نفوذ سیاسی و اجتماعی اوجالان و شاخه ی سوری پ.ک.ک یعنی حزب اتحاد دموکراتیک (PYD) در شمال سوریه می تواند تاحد زیادی منجر به مدیریت بحران و برطرف شدن نگرانی های آنکارا شود. ۳- دولت اردوغان به دنبال آن است تا به روابط اقتصادی و سیاسی خود با سران اقلیم کردستان عراق ادامه دهد و در صورت ادامه ی جنگ با پ.ک.ک، شرایط امن برای معاملات نفتی با اقلیم و فعالیت صدها شرکت عمرانی و فنی مهندسی ترکیه ای در اربیل، سیلمانیه و دیگر شهرهای این منطقه وجود نداشت. ۴- آرای ۹ میلیون کُرد واجد شرایط رای دادن در ترکیه برای حزب عدالت و توسعه (AKP) اهمیت ویژه ای دارد و اردوغان به خوبی می داند که اگر پ.ک.ک به فعالیت مسلحانه ی خود پایان دهد، آرای ۵۵ درصدی حزب عدالت و توسعه شانس رشد و افزایش بیشتری در برابر آرای ۳۵ درصدی یاران اوجالان در حزب صلح و دموکراسی(BDP) دارد.
حرف آخر
اگر مهندسین و کارشناسان دفاعی و صنعتی ایرانی ناچارند در بسیاری از پروژه های خود بر روش های مخاطره آمیز آزمون و خطا و مهندسی معکوس اتکا کنند، ترکیه با وجود روابط استراتژیکی که با آمریکا و دیگر اعضای ناتو دارد، در حوزه ی صنایع دفاعی می تواند به راحتی اقدام به خرید فکر، طرح، قطعات و خدمات کند و تردیدی نیست که پیروزی های نظامیان ترکیه در سالیان ۲۰۰۹ تا اواخر ۲۰۱۲ در برابر نیروهای نظامی پ.ک.ک نیز به همین خاطر به دست آمده است و بر اساس روایت هایی که در رسانه ها و محافل سیاسی ترکیه وجود دارد، در روند استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین، فرایند اعزام، هدایت و دریافت تصاویر، هنوز هم با کمک کارشناسان برجسته ی نظامی آمریکایی صورت می گیرد و لذا می توان دستگیری سریع، پرخرج و پرهیاهو اما بدون تلفات زندانیان فراری پ.ک.ک در بینگُل را پیروزی نظامی –امنیتی مشترک آنکارا و واشنگتن دانست.