رقص، عنصر فرهنگی مشترک میان همه اقوام است. هیچ قومی در جهان بی بهره از رقص نیست. در واقع رقص نماد فرهنگی هر قوم و نژادی است. همچنان که همه انسان ها از هر قوم و نژادی قادر به سخن گفتن هستند، دارای رقص های بومی و مختص به خود نیز می باشند”

از زمانی که اولین بارقه های فرهنگ در انسان تجلی یافت و جهت شکار، ابزارسازی کرد، قبل از آن رقص را اختراع نموده بود و بر دیواره ی غارها و صخره ها به صورت ابتدایی و ساده حک نموده بود . اجداد انسان ها در جنگ و شکار، در شادی و عزا و به هر بهانه ی دیگر دست به پایکوبی و رقص می زدند. آنها حتی در برخی موارد عبادتشان را بر مبنای موسیقی و رقص بنا کرده و آن را با زندگی روزمره خود عجین ساخته بودند. در واقع رقص های مردمی بازنمود فرهنگ بدنی آنهاست که  بیان کننده شیوه اندیشه و عمل آفریننده های آنهاست. از این رو جهت پی بردن به این اندیشه ها و در واقع فرهنگ هر قوم و ملتی، بررسی رقص های آن قوم و ملت، می تواند از جمله ی معتبرترین منابع باشد. موسیقی و رقص کردی انگیزه پیدایش موسیقی و رقص کردی در راستای حفقظ زبان ادبیات، فرهنگ، سرگذشتها و در مجموع تمدن و پیشینه کردها می باشد. موسیقی هاموید (فولکلور) کردی از سه بخش افسانه ها، حکایت ها و داستان ها تشکیل شده است. بسیاری از موسیقیدانان معروف جهان معتقدند که کردستان مهد تمدن موسیقی جهان بوده است. گزنفون تاریخ نویس یونانی در این باره نوشته است: در سال ۴۰۱ قبل از میلاد، بعد از حمله یونان به ایران و شکست کورش صغیر از برادررش اردشیر دوم، هنگامی که لشکر یونان قصد بازگشت از کردستان را داشت، کردها در حالی که نغمه ها و سرودهای دسته جمعی می خواندند، یونانی ها را مورد حمله قرار دادند. گزنفون افزوده است، که چگونه کردها در آن زمان با هنر موسیقی و رقص آشنایی داشته اند و حتی از آن در هنگام نبرد ها استفاده می کردند. در ویژه نامه موسیقایی ( فاسکه ) که در فرانسه منتشر می شود، آمده است که ایران قدیم و سرزمین (میسوپوتامیا) یعنی جایگاهی که کردها اکنون در آن سکونت دارند، قدیمی ترین مهد موسیقی جهان بوده است. بی گمان تاریخچه این حرکات مربوط به هزاره های دوم و سوم قبل از میلاد مسیح است اما تاریخ مشخص و چگونگی ایجاد آن در این باره وجود ندارد یک کتیبه سنگی در قلعه “هه پیر” وجود دارد که متعلق به هزاره اول قبل از میلاد است. روی این کتیبه تصویر یک سرنا و دهل و تعدادی که به نظر می رسد در حا ل اجرای حرکات موزون هستند روی سنگ حک شده است این کتیبه کهن سند مهمی در تاریخی بودن این حرکات موزون در کردستان  است. حکیم عمر خیام در نوروزنامه خود می نویسد:”فریدون کورد”روزی که ضحاک را اسیر کرد و ایران را از شر او نجا ت داد مردم آن روز را جشن گرفتند. و این مهم دلیل دیگری بر یکپارچگی آن مردم و جشن دسته جمعی در میان آنان می باشد. رقص های محلی کردی را می توان از ریشه دارترین و کهن ترین رقص ها دانست.

هه ڵپه ڕکێ (آHeĺpaŕkê) از مصدر واژه ی (هه ڵپه ڕین – Helpaŕîn ) به معنای جست و خیز و جهیدن رو به بالاست و رقصیدن نیز معنا می دهد. این واژه از دو پاره ی ( هه ڵ) به معنای بالا و بلند ی و ( په ڕین ) به معنای جهیدن ترکیب شده اشت. هه ڵپه ڕکێ در گذشته با هدف آماده سازی و تقویت نیروی جسمانی و روحی مردم مناطق کردنشین صورت می گرفته است. این مناطق همراه در مسیر هجوم بیگانگان بوده و نیز زندگی در آن به دلیل شرایط جغرافیایی خاص خود، نیازمند آماده سازی افراد برای مقابله با هجوم اغیار و مبارزه با زندگی بوده است. لذا مردمان این مناطق در وقفه های بین مبارزه ها و مناسبت های مختلف دست در دست یکدیگر آمادگی رزمی و شور و همبستگی پولادین خویش را به رخ دیگران می کشیدند. اجرای هه ڵپه ڕکێ هنگام درو و جمع آوری خرمن، وقوع بلایای طبیعی و ذکر اهل تصوف هنگام سماع، جنبه های پیش گفته را درباره ی پیدایش هه ڵپه ڕکێ قوت می بخشید. گردش دایره وار در این نوع رقص  اشاره ی دست ها به آسمان که نماد عروج و صعود و اتصال به مبدا است، پای کوفتن بر زمین، ضرب آهنگ (ریتم ) و هماهنگی اجراکنندگان  می تواند از جمله رمزهای مستتر در آن به شمار می آید. هه ڵپه ڕکی به عنوان یکی از هنرهای نمایشی در تار  و پود فرهنگ کردها تنیده است و دلیل حفظ آن فراز و فرودهای بسیار ، همین عجین شدن آن با زندگی مردم است . زنان و مردان عشایر و مناطق کردنشین در مراسم شادی به دور از از هرگونه ابتذال دست در دست یکدیگر به اجرای آن می پردازند که در اصطلاح محلی این حالت را ( گه نم و جۆ ) می نامند که در منطقه مهاباد به آن (ره شبه ڵه ک ) گفته می شود. رقص کردی به مانند دیگر رقص های اقوام ایرانی دارای تاریخ چند هزار ساله است. حرکات  هه ڵپه ڕکێ در مراسم عرفانی – مذهبی و شادی و عروسی اجرا می شود. امروزه مجموع این رقص ها را چوپی می گویند که به صورت دسته جمعی اجرا می شود. هه ڵپه ڕکێ به طور معمول با سازهای سرنا و دهل، دووزه له (Dûzele ) و دایره و تنبک ،نرمه نای و تنبک و در برخی مناطق مانند مریوان و هورامان با ساز شمشال (şimşal) همراهی می شود. هه ڵپه ڕکێ به صورت دسته جمعی انجام می گیرد  و در دست نفر اول به عنوان رهبر گروه ( سه ر چوپی Ser çopî )و نفر آخر ( بن چوپی- Bin çopî ) است، و نظم و انظباط گروه هم برعهده دارند. معمولا نفر اول یا همان (سه رچوپی کیش  Ser çopî kîş) حرکات رقص را بهتر از دیگران می شناسد و با تکان دادن دستمالی که شاید نشانه ای از صیح و آشتی با اقوام دیگر باشد، ریتم ها را به گروه منتقل می کند. دستمال داشتن نفر اول و نفر آخر نشان دهنده ی برابری بوده، و دست همدیگر را گرفتن هم نشانه اتحاد گروه است. در این هنگام دیگر افراد گروه، بدون دستمال، به ردیف در کنار ( سه رچوپی کیش ) به گونه ای قرار می گیرند که هر فرد با دست چپ، دست راست نفر بعد را می گیرد. نفر اول گروه با تکان دادن ماهرانه ی دستمال و ایجاد صدا  بر هیجان رقصندگان می افزاید. تقسیم‌ بندی‌ رقصهای‌ کوردی‌ رقصهای‌ محلی‌ کوردی‌ را به‌ دو دسته‌ میتوان‌ تقسیم‌ نمود: ۱- رقصهای‌ مذهبی‌ ۲- رقصهادی‌ محلی‌ کوردی‌(عشیره‌ای‌)   رقصهای‌ مذهبی  منظور از این‌ رقصها، حرکات‌ پر شور دراویش‌ می‌باشد که‌ به‌ سماع‌ معروف‌ بوده‌ و در تکایا اجرا می‌شود در این‌ نوع‌ رقص‌ دراویش‌ در عالم‌ بیخودی‌ حرکات‌ سر و گردن‌ خود را موسیقی‌ ریتمیک‌ هماهنگ‌ کرده‌ اصطلاحاً در وجد به‌ سماع‌ می‌پردازند. که در قسمتهای بالا توضیح داده شد.   در رقص های کردی، تمام رقصندگان به سرگروه چشم دوخته و با ایجاد هماهنگی خاصی وحدت و یکپارچگی یک قوم ریشه دار را به تصویر می کشند. برخی رقص های کردی دارای ملودی های خاص بوده و توسط گروهی از زنان و مردان اجرا می شود. و در برخی رقص ها، یکی از رقصندگان از دیگران جدا شده و در وسط جمع به تنهایی به هنرنمایی می پردازد . در این حالت معمولا رقصنده دو دستمال رنگی در دست ها نگه داشته و با آنها بازی می کند که اصطلاحا به این نوع رقص (دوو ده دسماله – Dûdesmaĺe ) می گویند. رقص های کردی از تنوع زیادی برخوردار بوده و هم چنان که اشاره شد برگرفته از فرهنگ غنی و باستانی قوم کرد می باشد. این نوع تنوع و غنا باعث شد که در تاریخ خرداد ماه ۱۳۹۰ ، هه ڵپه ڕکێ به عنوان میراث معنوی کرد با شماره ۲۲۴ به ثبت ملی کشور برسد. در این مقاله به نمونه هایی از رقص کردی اشاره می شود: رقص های  کردی مختص  استان ایلام: شامل چهار مقام اصلی: سه ێن سه ما (seen sema ) سێ جار ( sê car ) فه تاپاشا ( Fetapaşa) چه پی ( çepî) می باشد.

سه ێن سه ما یا همان گه ریان (geryan ):

به معنی به حرکت درآوردن و رفتن است . این رقص از شش حرکت برای پاها تشکیل شده است . رقصندگان ابتدا در یک صف در کنار یکدیگر می ایستند و دست های یکدیگر را می گیرند، سپس با شروع نغمه ی ویژه ی این رقص، اعضای گروه چهار قدم به جلو می آیند که در هر قدم پاشنه ی پا به زمین برخورد می کند و سپس دو قدم به عقب باز می گردند. این حرکات شش گانه به صورت یک دوره ی کامل در حین رقص به صورت مکرر اجرا می شوند. سه رچوپی کیش همراه با گروه در فرازهایی از نغمه ی این رقص که توسط سرنا و دهل و … در ریتم ۸/۷ نواخته می شود، برای لحظه هایی از گروه جدا می شود و با دستمالی که در دست دارد در همان حال به اجرای حرکاتی نمایشی می پردازد و سپس به گونه ای موزون به گروه می پیوندد. گروه معمولا حرکات را حول دایره ای بزرگ و فرضی به انجام می رسانند.

فه تاپاشا ( Fetapaşa):

این رقص در کلیه مناطق کردنشین شناخته شده است اما به لحاظ نوع اجرا متفاوت است. رقص فه تاپاشای ایلامی دو نوع اجرا می گردد: ۱ – فه تاپاشا پنج گام ۲- فه تاپاشای سه گام. در فه تاپاشای سه گام، دو حرکت با پای چپ و یک حرکت با پای راست به سمت جناح راست گروه می باشد و یک حرکت برگشتی به طرف جناح چپ گروه می باشد. در فه تاپاشا پنج گام به جای دو حرکت با پای چپ، سه حرکت اجرا می شود. راین رقص در ریتم ۴/۲ اجرا می شود. فتا از نظر لغوی به معنی جنبش و پای کوبی است. این رقص بسیار پر جنبش و پر تحرک می باشد که این تحرک باعث محبوبیت این نوع رقص در مناطق کردنشین خصوصا ایلام و کرمانشاه شده است. این رقص نشانگر انسانی است که به شکرانه کسب موفقیت ها و استفاده از نعمت های خداوندی خوشحالی خود را به نمایش گذاشته است.

سێ جار ( sê car ):

رقص نامبرده با ریتم ۸/۱۰ همراه است که همانطور که از اسمش برمیآید به معنی سه بار است که در آن سه حرکت پا و سه حرکت پا به جلو وجود دارد . خیزش زیبایی در این نوع رقص وجود دارد که باعث شعف فراوان و خستگی می شود . عدد سه در این رقص بیانگر و یادآور عدد مقدس سه در فرهنگ فولکلوریک کردها می باشد.

چه پی ( çepî):

چه پی همانطور  که اسمش پیداست به معنای چپ می باشد. ملودی این آهنگ ۴/۲ بوده و در بیشتر مناطق کردنشین بخصوص ایلام و کرمانشاه بسیار از آن استقبال می شود. فلسفه این رقص قوت بخشیدن به قسمت چپ بدن می باشد زیرا معمولا قسمت چپ بدن در انجام امور روزمره نقش کمتری داشته و به مرور زمان تنبل می شود و برای استفاده متعادل از تمامیت جسمانی همراه باید بکارگیری اعضا چپ بدن آنها را تقویت نمود. به همین دلیل در این رقص قسمت چپ بدن تحرک بیشتری یافته و از خمودگی و کسالت خارج می گردد. نوع اجرای آن به این صورت است که همانند راه رفتن ابتدا پای راست را گذاشت و با اهنگ سنگین تر و موزون تری پای چپ را در کنار ان قرار می دهیم. از دیگر رقص های کردی می توان به: پشت پا ( piştipa) فه تاقیچی ( Fetaqîçî) له بلان( Lebilan) خانه میری(Xanemîrî) رۆیینه (Royîne) زه نگی (Zenigî ) به رزی به رزی ( Berzî barzî ) هه ڵگرتن ( Heĺgirtin ) مه ریوانی ( Merîwanî ) شه لان (şelan ) سه قزی( Seqizî ) هۆشار ( Hoşar ) کرماشانی ( Kirmaşanî ) شێخانه (şêxane ) قه لای ( Qelay) خانانه ( Xanane) شلێره ( şilêre) مه کر به گی ( Mekir begî ) حه ریری (Herîŕî) خه رمان (Xerman ) قه ره پیره ژن ( Qere pîrejin ) و مه هابادی ( mehabadî ) ……… اشاره نمود. رقص کردی مختص مراسم شاد و عروسی نیست بلکه برخی رقص ها، مانند مراسم پیر شالیار در هورامان جنبه عرفانی و سماع دارند. در مناطق ایلام، کرمانشاه و لرستان نوعی مراسم آیینی جمعی وجود دارد که به آن ( چه مه ر – ‍çemer ) اطلاق می گردد. این نوع مراسم برای حزن و اندوه از دست دادن عزیزی می باشد. افرادی که شاعرسخن و مسلط به شعر گفتن هستند در بین جمعیت شروع به خواندن مقام های شعر در وصف عزیز از دست رفته می کنند . افرای دیگر به شکل دایره واره  قرار می گیرند و به صورت موزون و محزون تکان هایی به خود می دهند . ضمن اینکه همزمان با آن تکان ها نوای غمگینی را زمزمه می کنند.