احسان هوشمند، پ‍ژوهشگر حوزه اقوام، در گفتگو با دیپلماسی ایرانی، با اشاره به خروج نیروهای نظامی حزب کارگران کردستان (پ ک ک) معتقد است دولت ترکیه در توافق با اوجالان به دنبال کسب وجهه و اعتبار برای سرپوش گذاشتن بر شکست در سوریه است.
انجمن بی تاوان آذربایجان غربی به نقل از دیپلماسی ایرانی ، به دنبال توافق دولت ترکیه و گروه کارگران کردستان (پ ک ک) خروج چریک های این گروه از ترکیه از چهارشنبه گذشته آغاز شده است. از مدت ها پیش اخباری در مورد مذاکرات دولت ترکیه با رهبر پ ک ک منتشر شده بود. اعلام توافق دولت ترکیه با اوجالان و خروج نیروهای تحت فرمان او از ترکیه نشانگر تحولات جدی در مسائل قومی در منطقه است. در مورد آثار و عواقب این تحول و امکان تاثیر گذاری آن بر مسائل قومی منطقه با احسان هوشمند، پژوهشگر حوزه اقوام گفتگو کرده ایم که در زیر می خوانید:

در ابتدا نگاهی به تاریخچه پ ک ک داشته باشیم. سابقه حزب کارگران کردستان چیست؟

پ ک ک یکی از احزاب کُرد فعال در جنوب و جنوب شرقی ترکیه است. این حزب حدود سه دهه گذشته با جنگ مسلحانه در برابر ارتش و دولت ترکیه در پی دستیابی به استقلال حوزه کردنشین بود. امّا به تدریج این شعار را به کناری نهاد. درگیری های مسلحانه میان ارتش ترکیه و این حزب گذشته از آن که تاکنون دهها هزار نفر قربانی و صدها هزار مجروح بر جای گذارده، خسارات سنگین اقتصادی وتوسعه ای نیز در پی داشته است. در این سال ها وضعیت کردهای ترکیه یکی از مهمترین موانع جذب ترکیه در اتحادیه اروپا بوده است. این شرایط، هم خسارات سنگینی بر اقتصاد و منابع انسانی و همبستگی اجتماعی در ترکیه وارد کرده و هم جنگ چند ده ساله ی فرسایشی، خسارات سنگینی را متوجه مردم کُرد ترکیه و اعضای پ ک ک کرده است. پ ک ک توسط امریکا و نیز اتحادیه اروپا به عنوان یکی از احزاب ترویست معرفی شده است. استمرار این وضعیت هم برای دولت ترکیه و هم برای پ ک ک نمی تواند خوشایند باشد.

رویکرد حزب عدالت و توسعه به این مشکل چه بوده است؟

حزب آک پارتی به رهبری طیب اردوغان و در قالب دولت ترکیه در سال های گذشته فعالیت های زیادی در مناطق کردنشین ترکیه داشته است. گسترش فعالیت اقتصادی برای کاهش شکاف توسعه ای شرق و غرب ترکیه از جمله این رویکرد تازه است. در کنار توجه به توسعه مناطق شرقی و جنوب شرقی ترکیه برخی رویکردهای سیاسی در ترکیه و اصلاحات سیاسی نیز موجب شده تا بر نفوذ این حزب در مناطق کردنشین ترکیه افزوده شود. جذب بخشی از نخبگان کُرد در حزب عدالت توسعه یا آک پارتی و نیز تقویت جریان های دینی به عنوان رقیب پ ک ک در منطقه هم از تازگی این شرایط نوین است. این در حالی است که از سال ها پیش بخش هایی از جامعه روستایی و عشیره ای کُرد ترکیه توسط دولت علیه پ ک ک مسلح شده بودند. برخی شمار این نیروها را بالغ بر هفتاد هزار تن می دانند. به نظر می رسد نخبگان دانشگاهی و تحصیل کردگان کُرد بیش از پ ک ک، آک پارتی را برای فعالیت سیاسی برگزیده و در زیر چتر این حزب فعال شده باشند. نتایج انتخابات پیشین ترکیه نیز نشانی از این تحول دارد. هر چند در این انتخابات احزاب کُردی فعال در ترکیه همچون حزب صلح و دمکراسی به رهبری دیمرتاش توانستند بیش از سی کرسی را از پارلمان ترکیه به دست آورند، اما پیروز واقعی این انتخابات آک پارتی بود که توانست آرای قابل توجهی از کردهای ساکن در استانبول وآنکارا و ازمیر و نیز مناطق شرقی و جنوب شرقی ترکیه را از آن خود کند. در پیش رو بودن چند انتخابات دیگر در ترکیه و از جمله تغییر قانون اساسی ترکیه هم مزید بر این عوامل است تا پ ک ک و آک پارتی رویکرد تازه ای انتخاب کنند. مهمترین نتایج ارزیابی این رویکرد تازه اعلام خروج نیروهای پ ک ک از ترکیه است. هرچند ادامه این مسیر و چگونگی استمرار آن با ابهامات و چالش های بیشماری روبرو است و به آسانی نمی توان امیدوار بود و به سادگی بیان کرد که جنگ در ترکیه میان پ ک ک و دولت به تاریخ سپرده شده است.

چه شرایطی باعث شده که بعد از نزدیک به ۳۰ سال این تصمیم گرفته شود؟

برخی از تحلیل گران با اتخاذ رویکرد تحلیلی- روان شناختی بر آنند تا بر نقش دستگاه های امنیتی ترکیه و به خصوص تلاش آنان برای امتیازگیری از رهبر زندانی پ ک ک یعنی عبداله اوجالان در این فرآیند تأکید کنند. این دسته از تحلیل گران مدعی اند که اوجالان رهبر بلامنازع پ ک ک است و از دیگر سو این رهبر زندانی یک بار بعد از دستگیری در سال ۱۹۹۹ نشان داد که برای حفظ جان و جایگاه و موقعیتش حاضر به هر نوع امتیازدهی است. وقتی اوجالان در دادگاه از آتاترک به نیکی یاد کرد و از خانواده های قربانیان ارتش ترکیه پوزش خواهی کرد، این تصور به وجود آمد که اوجالانِ زندانی آماده دادن هر امتیازی است. از نظر این دسته از تحلیل ها در سال گذشته دستگاه های امنیتی ترکیه با دو رویکرد متفاوت با اوجالان برخورد کردند.
می دانیم اوجالان در دوره زندان چند ساله از طریق دیدارهای منظم وکلا پیام های خویش را برای حزب ارسال می کرد. دستگاه امنیتی ترکیه در سال گذشته از سویی کل تماس های وی را با بیرون از زندان قطع و دسترسی وی به وکیل یا ملاقات هایش با اعضای خانواده را ممنوع کرد. از سوی دیگر بعد از ماه ها اعمال فشار ، زندان انفرادی و قطع ارتباط با وکلا(که همه ۳۶ وکیل او در سال ۲۰۰۹ بازداشت شدند)، نمایندگان سازمان اطلاعاتی ترکیه و در نهایت رییس سازمان میت با وی به چانه زنی پرداختند. از نظر این تحلیل گران شرایط سخت زندان انفرادی و فشار وارده بر رهبر زندانی پ ک ک او را مجبور به پذیرش پیشنهادهای سازمان میت کرد. موقعیت دشواری که برای دولت ترکیه دستاوردهای نقدی بی شماری داشته، اما برای پ ک ک و کردها دستاورد روشنی حتی به صورت نسیه نیز در برنداشته است. یعنی علیرغم اعلام آتش بس توسط پ ک ک و اوجالان و سپس اعلام عقب نشینی از ترکیه هنوز هیچ دولتمردی در ترکیه به روشنی و با شفافیت از امتیازاتی که در برابر این اقدامات یعنی آتش بس و عقب نشنین قرار است به پ ک ک یا رهبر زندانی پ ک ک یا مردم کُرد ترکیه داده شود سخنی بر زبان نرانده اند.
لذا یک عامل راهبردی داخلی یعنی جنگ فرسایشی با پ ک ک و هزینه های سنگین انسانی و اقتصادی و اجتماعی ناشی از آن در کنار چند عامل خارجی از جمله وضعیت کردهای سوریه و حتی شمال عراق در کنار مرزهای ترکیه و همچنین فشارهای بین المللی ناشی از حل نشدن مسائل مربوط به کردها در داخل دولتمردان ترکیه و نیز دخالت ترکیه در مسائل سوریه و نارضایتی های عمومی ناشی از آن، دولتمردان آن کشور را متوجه یافتن راه حلی برای مسئله کرده است.
بر این تحلیل روان شناختی نقدی اساسی وارد است. تقلیل پدیده سیاسی تنها به ویژگی روان شناختی اوجالان و عدم مقاومت جدی وی دچار بلای تقلیل گرایی است و نمی توان پدیده مهمی چون آتش بس و خروج نیروهای پ ک ک از ترکیه را تنها ناشی از روان شناسی اوجالان و فشارهای وارد شده بر او و در نهایت گفتگوی میان رهبر زندانی پ ک ک با رییس سازمان میت و معامله آنها نسبت داد. شاید این مهم می توانست در مدتها پیش از این هم صورت گیرد.

اینک بیش از ده هزار نفر از کُردهای معترض در زندان های ترکیه محبوس هستند. دهها هزار نفر از نیروهای نظامی ارتش در منطقه مستقرند. دهها هزار نفر از کردهای محلی که وابسته به ارتش هستند با ساز و برگ نظامی در مقابل پ ک ک قرار گرفته اند. در سال های گذشته هزاران تن در درگیری ها تلف شده اند. عقل سیاسی حکم می کند برای این معما و کلاف سر در گم باید راه حلی یافته شود. در یکی دوسال گذشته افزون بر شرایط معمول وضعیت پیچیده حوزه کُردی در ترکیه، تحولات سوریه هم به عنوان عاملی برای تثبیت موقعیت آک پارتی اهمیت پیدا کرده است.

دولت ترکیه با تمام قوا در تلاش است تا بشار اسد در سوریه سرنگون شود. بخش زیادی از تدارکات نیروهای مخالف اسد را ترکیه تأمین یا منتقل می کند. اما در میدان سوریه افزون بر وجود دو گروه اصلی رقیب یعنی دولت سوریه و مخالفان و ارتش آزاد، کردهای سوریه هم در قالب چند حزب و تشکل توانسته اند در کنار مرزهای جنوبی ترکیه کنترل بخش مهمی از حوزه و محل استقرار کردها را در دست گیرند. مهمترین جریان کُردی این منطقه از سوریه که کنترل بخش های کُردی را به دست گرفته، حزب اتحاد دمکراتیک یا شاخه سوری پ ک ک به رهبری صالح مسلم است. این حزب تاکنون در برابر ارتش آزاد سوریه مقاومت کرده و حاضر به اتحاد با آن حزب نشده است.

تقویت اقتدار شاخه سوری پ ک ک کاملاً مغایر سیاست های دولت ترکیه است. ورود این عامل به صحنه تحولات سوریه برای دولت ترکیه بسیار گران تمام شده است. اینک در اطراف مرزهای ترکیه، پ ک ک در حال گسترش اقتداری روز افزون است.همچنین عدم دستیابی ترکیه به پیروزی قاطع و روشنی در سوریه موجب شده تا انتقادات زیادی متوجه راهبردها و سیاست های دولت، وزارت خارجه و وزیر معروف خارجه ترکیه یعنی داوود اوغلو مطرح شود. در برابر این وضعیت و نامشخص بودن وضعیت سوریه از سویی و برخی گرفتاری های روزمره ترکیه بدلیل استمرار جنگ در سوریه از طرف دیگر،دولت ترکیه نیاز داشت تا با طرح مذاکره با اوجالان بتواند برای موقعیت حزب عدالت و توسعه فضای تبلیغی تازه ای مهیا سازد.

لذا یک عامل راهبردی داخلی یعنی جنگ فرسایشی با پ ک ک و هزینه های سنگین انسانی و اقتصادی و اجتماعی ناشی از آن در کنار چند عامل خارجی از جمله وضعیت کردهای سوریه و حتی شمال عراق در کنار مرزهای ترکیه و همچنین فشارهای بین المللی ناشی از حل نشدن مسائل مربوط به کردها در داخل دولتمردان ترکیه و نیز دخالت ترکیه در مسائل سوریه و نارضایتی های عمومی ناشی از آن، دولتمردان آن کشور را متوجه یافتن راه حلی برای مسئله کرده است. احمد داود اوغلو وزیر خارجه ترکیه و نظریه پرداز سیاست خارجی آک پارتی و دولت امروز ترکیه در کتاب «عمق راهبردی» می گوید که دولت های خارجی و فرا منطقه ای دخیل در مسئله کرد، به جای حل مسئله کردها در پی استمرار موازنه ای وضعیت هستند تا این میدان پیروزی نداشته باشد و از این طریق امتیاز مداخله را برای خودشان محفوظ دارند. به نظر می رسد امروز ترکیه در پی یافتن راه حلی است که در آن با کمترین امتیاز دهی به پ ک ک و بیشترین دستاورد برای سیاست های ملی و منطقه ای بتواند افکار عمومی را راضی نگاه دارد. در این مسیر حتی ممکن است ترکیه ریسک پر هزینه ای چون تحریک پ ک ک به کشاندن جنگ با دیگر کشورهای خاورمیانه را نیز بیازماید.