آنکارا اگر بخواهد در سوریه علیه داعش وارد عمل شده و مانع پیشروی کردها شود و در داخل خود ترکیه پ ک ک را شکست دهد، ممکن است تصمیم بگیرد که هر کاری را که لازم است برای آشتی با مسکو بکند و شاید تا آنجا پیش برود که حمایتش از برخی گروه های شورشی مخالف اسد را قطع کند.

روز ۲۹ ژوئن رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه و ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه برای آرام کردن تنش های رو به وخامت میان دو کشور تلفنی گفت وگو کردند. این گفت وگوی تلفنی که از قبل برنامه ریزی شده بود و طبق برخی گزارش ها حدود نیم ساعت طول کشید، دو روز بعد از نامه ای بود که طی آن اردوغان به خاطر ساقط کردن یک هواپیمای جنگنده ی روسی در نوامبر ۲۰۱۵ که از سوریه آمده و به حریم هوایی ترکیه تجاوز کرده بود، عذرخواهی کرد. این گفت وگو همچنین بی درنگ پس از حمله ای انتحاری در ۲۸ ژوئن به فرودگاه آتاترک استانبول صورت گرفت. در این حمله ۴۵ نفر کشته و بیش از ۲۵۰ نفر زخمی شدند در حالی که سوءظن هایی وجود داشت مبنی بر آنکه مسببان آن روس، ازبک و قرقیز بوده اند. طی سال جاری حملات تروریستی به خاک ترکیه افزایش یافته و دولت این کشور در حال ارزیابی پاسخ نظامی به مسببان آن است که از همه مهم تر تصرف احتمالی دهلیز اعزاز – جرابلس در سوریه را شامل می شود. در این شرایط بهبود روابط با روسیه برای آنکارا بسیار حائز اهمیت است.

روابط میان دو کشور از حادثه ی ساقط کردن هواپیمای روسیه به این سو رو به وخامت گذاشت. آن زمان مسکو ادعا کرد که هواپیما به هیچ وجه به حریم هوایی ترکیه تجاوز نکرده و تصمیم ساقط کردن هواپیما را تحریک کننده خواند. از سوی دیگر ترکیه از قبل از تجاوزهای مکرر به حریم هوایی اش خشمگین بود هرچند مسبب اصلی ساقط کردن هواپیما به احتمال زیاد حملات هوایی مکرر روسیه به نیروهای شبه نظامی ترکمن سوریه بود که با دولت بشار اسد می جنگند و مورد حمایت آنکارا هستند.

به دنبال آن پوتین واردات از ترکیه را ممنوع اعلام کرد و دست به اقداماتی زد که هدف شان تنبیه اردوغان به خاطر تصمیم به ساقط کردن هواپیما و وادار کردن آنکارا به قطع حمایت از شورشیان مخالف اسد بود. برای نمونه از آن زمان به بعد ترکیه مورد حملات سایبری زیادی قرار گرفته است که از جمله یکی از آنها در ماه مارس باعث قطع برق در سراسر کشور شد. برخی مقامات ترکیه در محافل خصوصی این حملات سایبری را به روسیه ربط دادند. کرملین همچنین نیروهای نظامی بیشتری به ارمنستان اعزام کرد و یک سیستم ضد هوایی در سوریه تأسیس کرد و به این ترتیب با توجه به حضور نظامی مداوم روسیه در کریمه این کشور به شکلی مؤثر ترکیه را از سه جانب محاصره کرد. افزون بر آن مسکو در سوریه دست به تسلیح حزب اتحاد دمکراتیک (پ ی د) زد؛ گروهی که سازمان نزدیک به آن یعنی حزب کارگران کردستان (پ ک ک) در داخل ترکیه با نیروهای حکومتی در جنگ است.

در ماه های اخیر آنچه واقعاً کرملین را خشمگین کرد استفاده ی فزاینده ی شورشیان سوریه از سلاح های ضد هوایی بود که به احتمال زیاد توسط دولت های عرب حوزه ی خلیج فارس از طریق ترکیه به دست آنها رسیده است. شورشیان به این ترتیب هواپیماهای دولت اسد را در ۱۳ مارس، ۵ آوریل و ۲۳ آوریل به زمین انداختند. چند روز پس از حمله ی آخر سیمون باگداساروف از مقامات روسیه تهدید کرد که مسکو می تواند سلاح های مشابهی را به دست پ ک ک – که واشنگتن و ناتو آن را سازمانی تروریستی اعلام کرده اند – برساند. و روز ۱۳ می پ ک ک ویدئویی را نمایش داد که در آن یکی از جنگ جویانش با یک دستگاه ضدهوایی قابل حمل(منپاد) ایگلا ۹K38 یک هلی کوپتر کبرای ترکیه را به زمین می اندازد. جالب اینجا بود که سلاحی که در ویدئو دیده می شود، یکی از انواعی است که برای مصرف خود روسیه ساخته می شود و نه یکی از مدل های صادراتی اولیه که به دولت سوریه فروخته شده اند که انبارهای منپادش طی شورش بارها مورد حمله قرار گرفته اند. این اتفاق پرسش هایی را برانگیخت مبنی بر اینکه مسکو شاید تهدید باگداساروف را عملی کرده است.

روسیه دشمن تاریخی ترکیه است و به همین خاطر بازگشت آن به عنوان کشوری متخاصم نه تنها مایه ی نگرانی اردوغان بلکه گروه وسیع تری از تصمیم گیرندگان در زمینه ی سیاست خارجی در آنکاراست. احتمالاً این نگرانی موجب نامه ی عذرخواهی اخیر شد.

اردوغان هم برای آشتی با مسکو دلایل خود را دارد. فارغ از اینکه کرملین به پ ک ک سلاح می دهد یا نه، حمایت نظامی روسیه از پ ی د تهدیدی برای برنامه ی سیاسی داخلی اردوغان است. طبق قانون اساسی ترکیه اردوغان رسماً مقام اول کشور است اما رئیس دولت نیست و او ناچار شد که طبق قانون پس از رئیس جمهور شدن در سال ۲۰۱۴ از حزب حاکم عدالت و توسعه (آ ک پ) خارج شود. اکنون او امیدوار است که یا مردم به همه پرسی برای به اصطلاح او اصلاح قانون اساسی رأی دهند یا آ ک پ در انتخابات پارلمانی زودهنگام صاحب بیش از اکثریت آرا شود. هر یک از این تحولات به اردوغان این اجازه را می دهد که نظام حکومتی ترکیه را تبدیل به نظامی اجرایی کند که رئیس جمهور در آن قدرت را در دست دارد و به این ترتیب قدرت خود را بیشتر کند. با این حال آ ک پ از قرار معلوم در انتخابات ۲۰۱۱ و ۲۰۱۵ به سرحد آرای اکتسابی خود رسید و لازمه ی هر یک از استراتژی های نام برده آن است که اردوغان پایگاه مردمی حزبش را تقویت کند. تا امروز اردوغان طرف داران حزب دست راستی حزب حرکت ملی (م ه پ) را می پاید و معقتد است که پیروزی نظامی بر پ ک ک برخی از آنها را به طرف آ ک پ می کشاند و آرای او را به حد نصاب لازم برای موفقیت در همه پرسی یا کسب اکثریت لازم در پارلمان می رساند.

اما اردوغان می داند که برای شکست پ ک ک باید روسیه و کردها را از هم دور کند و تلاش او برای عادی سازی روابط با پوتین از همین جا می آید. او در این راه از حمایت گروه های تصمیم گیرنده ی مخالف با دادن قدرت اجرایی به رئیس جمهور از جمله رقیب قدیمی و سکولار یعنی ارتش ترکیه برخوردار خواهد شد.

دور کردن روسیه و کردها از هم نه تنها این اجازه را به اردوغان می دهد که در داخل پ ک ک را شکست دهد بلکه دستاوردهای کردها در سوریه را هم تضعیف می کند. طی دو سال گذشته پ ی د کانتون های کوبانی و جزیره اش در شمال غرب سوریه را متحد و به منطقه ای خودخوانده به نام روژاوا تبدیل کرده است. هدف پ ی د خودمختاری برای کردها و تبدیل روژاوا به مرکز عملیات های مورد حمایت آمریکا علیه داعش است.

پ ی د در این راه به دنبال اتصال کوبانی – جزیره با کانتون دیگرش یعنی عفرین است. عفرین از طرف غرب و شمال در محاصره ی استان های ترکیه و از طرف شرق و جنوب در محاصره ی شورشیان عرب سنی و داعش قرار گرفته و طی جنگ برای حفظ خود با دشواری روبه رو بوده است. دولت اسد به تازگی به دنبال آن بود که خط مارع در شمال حلب و شرق عفرین را ببندد. طبق برخی گزارش ها روسیه به جنگ جویان پ ی د مستقر در عفرین سلاح داد و از آنها پشتیبانی هوایی کرد و این به گروه کمک کرد که در منطقه دستاوردهایی داشته باشد که به ضرر شورشیان مورد حمایت ترکیه تمام شد. هدف مسکو از این اقدام نه تنها حمایت از اسد که خشمگین کردن اردوغان بود. روسیه حتی به پ ی د اجازه داد که دفتری در مسکو دایر کند که با نقشه ای از روژاوا در امتداد مرز ۴۵۰ مایلی ترکیه با سوریه کامل شده بود.

پس از حمله ی دهشتناک به فرودگاه استانبول و عملیات های پیشین داعش در داخل خاک ترکیه، آنکارا برای اقدام علیه این گروه تروریستی به شکل فزاینده ای تحت فشار است و با توجه به خط مشی سیاسی مرد قوی اردوغان احتمال آن ضعیف است که او به داعش اجازه دهد قصر دربرود. ترکیه از همین حالا در سوریه به خصوص در دهلیز طولانی بین اعزاز و جرابلس علیه نیروهای داعش دست به فعالیت زده است. آنجا شورشیان مورد حمایت آنکارا با آمریکا برای خارج کردن منطقه از دست داعش همکاری و از منتهی الیه شرقی دهلیز در نزدیکی اعزاز و مارع به دهلیز فشار وارد می کنند. در همین حال یگان های مدافع خلق (ی پ گ) مورد حمایت آمریکا، گروهی شبه نظامی و هم پیمان پ ی د، و نیروهای سوریه ی دمکراتیک از منتهاالیه غرب دهلیز در نزدیکی شهر منبج به آن فشار وارد می کنند.

حمله مستقیم ترکیه به دهلیز این اجازه را به آنکارا می دهد که شدت عمل بیشتری نسبت به داعش به خرج دهد و چنین طرحی به دنبال حمله ی استانبول در میان مردم ترکیه با طرف داری مردم روبه رو خواهد شد. این منطقه در گذشته توجه زیادی جلب کرده زیرا راه قاچاقی برای پیوستن پیکارجویان خارجی به داعش از طریق ترکیه بوده است و احتمال دارد که شدت عمل آنکارا نسبت به تحرکات پیرامون معابر مرزی طی سال گذشته مسبب حملات تروریستی داعش به شهرهای ترکیه باشد.

وارد عمل شدن علیه جبهه ی داعش در نزدیکی منبج در خدمت یکی دیگر از منافع ترکیه خواهد بود: متوقف کردن برنامه های پ ک ک و پ ی د. آنکارا از همین حالا داعش را تهدیدی برای خود می بیند اما همین نگاه یا حتی بدتر از آن را به پ ک ک دارد. با این حال به رغم هشدارهای دیرین ترکیه در مورد گذشتن پ ی د / ی پ گ از رود فرات، واشنگتن برای این کار به کردهای سوریه، بیشتر به خاطر حمله به منبج، چراغ سبز نشان داده است. مقامات پ ی د بارها گفته اند که بستن جبهه ی منبج به آنها کمک می کند که کانتون های کوبانی – جزیره و عفرین را متحد کنند. اما ترکیه با تصرف بخش غربی دهلیز اعزاز – جرابلس می تواند مانع تحقق این برنامه ی کردها شود.

مشکل این سناریو آن است که ترکیه در حالت واقع بینانه نمی تواند نیروهایش را بدون تفقد روسیه وارد سوریه کند به ویژه پس از حادثه ی ساقط کردن هواپیما که پس از آن مسکو شمال سوریه را منطقه ی پرواز ممنوع اعلام کرد. روسیه همین حالا هم یک سیستم ضد هوایی در منطقه برپا و اشاره کرده که برای
آتش گشودن به هر هواپیما یا نیروی زمینی ترکیه که وارد شمال غرب سوریه شود، آماده است.

پوتین ممکن است نامه ی عذرخواهی اخیر اردوغان را مقدمه ای برای همکاری ترکیه و روسیه در سوریه تفسیر کند اما برای اینکه روسیه به ترکیه اجازه ی ورود به دهلیز اعزاز – جرابلس را بدهد و دست از حمایت از پ ی د بردارد، چیزهای بیشتری لازم است. به احتمال زیاد آنکارا ابتدا باید حمایتش از شورشیان مخالف اسد را کم کند که در حلب و استان ادلب می جنگند.

آمریکا هم به نوبه ی خود از بهبود روابط میان اردوغان و پوتین استقبال می کند. چنین تحولی روی هم رفته به جنگ علیه داعش کمک می کند و در همان حال موجب تسهیل در گفت وگوهای سیاسی می شود که در حال حاضر میان دولت اسد و مخالفان در جریان است.

پس از گفت وگوی تلفنی هفته ی گذشته پوتین برخی از محدودیت های سفر به ترکیه را برداشت و این نشانه ای از آن بود که شاید روسیه حاضر باشد به صنعت گردش گری ترکیه که حملات تروریستی آن را از پا درآورده، کمک کند. با این حال هنوز تا عادی سازی روابط میان دو کشور راه درازی باقی است و پوتین فعلاً تا آن زمان خواهان عذرخواهی کامل اردوغان است. آنکارا اگر بخواهد در سوریه داعش را تنبیه کرده و مانع پیشروی کردها شود و در داخل خود ترکیه پ ک ک را شکست دهد، ممکن است تصمیم بگیرد که تمام اقدامات لازم برای آشتی با روسیه را در پیش بگیرد.

منبع : انستیتوی واشنگتن برای خاور میانه